Караматсса каруннил заллу

Москавлив мина дирхьу­сса Дагъусттаннал жяматран, хаснува медициналул сфералуву зузиминнан, ххуйну кIулссар медициналул элмурдал доктор, Цалчинсса Москавуллал Медицинский университетрал академик, Н.Н.Бажановлул цIанийсса челюстно-лицевой хирургиялул кафедралул профессор Астемир Икрамович Шайхаьлиев.

Лавайсса даражалул пишакар, кару мусилсса хирург, ххаллилсса лаккучу.
Астемир Икрамович ур 85 элмулул даврил, 16 патентрал автор, Челюстно-лицевой хирургтурал Европанал ассоциациялул член, Аьрасатнал ва Дунияллул халкьуннал дянивсса элмулул ва практикалул конференциярттал, съездирттал гьурттучи. Пишалул ххуллий лайкь хьуну ур личIи-личIисса наградар­ттан: Аьрасатнал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил министрнал чулухасса ХIурматрал грамоталун, «Отличник здравоохранения» лишандалун. Цала пишалул ххуллий дуллалисса чIярусса давурттацIун, Астемир чялишну гьуртту шайссар «Дагъусттан» Москавуллал Культуралул центрданул дуллалисса циняв давурттавух, цувагу Центрданул вице-президент хъана­хъиссар. Мукуна ва гьуртту шайссар Дагъусттаннал Медициналул зузалтрал ассоциациялул конференциярттай.
Буслан бикIай, Астемир Икрамовичлул цала цIа дургьуну Да­гъусттанная бувкIсса къашайшалтран кумаг бай, захIматшиврувун агьнал чIарав ацIай тIий.
Жул редакциялул ва ххуллухь бусравсса хъамаличувгу вари.
– Астемир Икрамович, кутIану вила оьрмулул ва захIматрал ххуллия бувсун ччива.

– На увну ура 1965-ку шинал ЦIуссалакрал райондалий­сса ЦIуссалакрал шяраву. Ттул ппу Икрам Оьмариевич ТтурчIиял шяравасса ия, нину Халисат МахIмудовна бия Чапаево шяравасса.

Ппу райондалий цIа дурксса ветеринар хIакин уссия. Райондалул ветеринар къуллугърал хъунаманугу икIайссия. Жяматрангу хъинну бусравсса ия. Га ия цала пишалулгу, элмулулгу кьадру бусса инсан. Мунал библиотекалуву цIа дурксса хIакинтураясса, педагогтураясса, аьлимтураясса луттирду бикIайва. Хъуними классирттаву дуклакисса чIумал нагу буттан кумаг буллан икIайссияв. Бюхъай му савав хьуну язи бувгьуну бикIан на хIакиннал пишагу. Буттал дикIайва девиз: «ХIакиннал хъин айссар инсан, ветеринарнал – цинярдагу азарду». Мукун хъанайгу бур пикри барча. Нину Халисат МахIмудовна учительница бия, 50-хъайсса шинну дурссар школалий зий.
ЦIуссалакрал школагу марцIсса ххювардай къуртал бувну, на увхра Дагъусттаннал медициналул институтравун. Дуккаву къуртал хьуну махъ, институтрал тIайла увккун, зий уссияв Тула шагьрулий, Областьрал больницалул челюстно-лицевой хирургиялул отделениялий. Шичча тIайла увккун, И.М.Сеченовлул цIанийсса Цалчинсса Москавуллал Медициналул университетраву бувккуссар ординатурагу, аспирантура ва докторантурагу.
Медициналул элмурдал кандидатнал диссертация дурурччуну махъ, 2002-ку шиная 20I2-ку шинайн бияннин, зий уссияв Университетрал челюстно-лицевая клиникалул хъунама хIакинну.

Ми шиннардийри кIул хьу­сса ттун здравоохранениялул система цукун зий дуссарив, регионная Москавлийнсса квота цукун сакин шайссарив, ларайсса технологиярдал кумаг цирив, направление цукун ласайссарив.
Цалла цIуллу-сагъшиврул ялув инсантал Минздраврал госпитализациялул отделданийн бучIай. Жу, регионнайсса къашайшалтрайн оьвкуну, ми Москавливсса клиникардайн тIайла букканмур бару. Хаснува ттула пишалийн, челюстно- лицевой хирургиялийн, багьайсса кумагру байссар. Ва даву цила нирхиравун дагьну дуссар. ХIакьинусса кьини на ура Элмулул ва кIулшивуртту дулаврил центрданул директорнал хъиривчу. Ттул биялдарай дуссар Ухссавнил Ккав­кказуллал республикарду. Лагай­ссару ми регионнайн (Грозныйлийн, Владикавказрайн, МахIачкъалалив) лекциярду буккин.

– Цукунсса журалул операцияртту байссар зучIа?
– Челюстно-лицевой хирургиялуву байссар реконструктивныйсса (нукьсаншиву, диялдакъашиву дукьан даву мурадрайсса) ва эстетическийсса ( лажин, чIалачIин ххуй даву мурадрайсса) операцияртту.

– Дагъусттанлувтал чIяву­сса бучIайрив ви­чIан?
– Жул Университетрал икьрал дуссар Республикалул клиникалул азарханалущал ва «Целитель» поликлиникалущал, шийхва къашайшалт кьамул буллансса. Дагъусттаннайсса къашайшалтрал группа салкьи шайхту, увкIун, бара шийх операцияртту. Инсантурангу мукун къулайшиву дур, хъуннасса харжлугъгу дурну, Москавлийн букIлаяр. Шиккусса операционный заллу ттизаманнул оборудованиялул дузалсса, ххуйсса бур. Москавлия бувкIсса хIакинтал рязину бикIай.

– Ци учинна жучIара уттигу нирхиравун къадагьсса телемедициналул системалия?
– «Дагестан» МЦК-лий жу му система зузи дурну буссияв. ХIакин ца шагьрулий унува, ванан цамур шагьрулийсса пациент ккаккан айссар. Ванал каялувшиннаралу, ци, цукун данссарив буслай, тийхсса хIакинннал байссар операция. Дяъвилул майданнивгума байссар операцияртту азарханалул агьаммур офисрая, госпитальдания ци зунссарив буслай. Мукунсса системалий зий бивкIссар Авгъан дяъвилул чIумал. ХIакиннал мурад бур къашайшалан кумаг баву. Кумаг бан бюхълахъисса гьарицагу шартI ишла дан аьркинссар, ттухь цIуххирча.

– ЧIявусса бурив зул вузраву Дагъусттаннаясса студентътал, цукун­сса бур ми?
– И.М.Сеченовлул цIанийсса Цалчинмур Москавуллал Медициналул университет Москавлив яла хъунмамур университетран ккаллиссар. Шикку 80 азаруннийн бивсса студентътал бур, миннава 700 – Дагъусттаннаясса. Чансса бакъар миннаву лакгу. Бур ххуйну дуклакисса, ЯтIул дипломрай къуртал бувссагу. ЖучIан ординатуралувун бувххун, челюстно-лицевой хирургиялий дуклай бур Дагъусттанная­сса 9 оьрчI-душ. Ми циняв ттуцIун цIакь бувну буссар. Жула оьрчIру Москавлив захIматну кьамул бай даврийн, амма, кьамул бувну махъ, чункIуй итакъабакьай.
15-20 шинал хьхьичI, ЕГЭ-рду дайдирхьусса чIумал, жучIан дуклан бувхсса дагъусттан оьрчIараву дуккаврил хьхьарассагу бикIайва. Утти итххявхсса, дуккин бюхъу бу­сса студентътал бучIай.

Университетраву сакин дурну дуссар Дагъусттаннал ккуран. Ккурандалул оьрчIру-душру гьур­тту шайссар ДагъусттаннацIун дархIусса цинярдагу мероприятиярттай. Лавайсса даражалий кIицI ларгссар жучIа Дагъусттаннал автономия сакин хьуну 100 шин шаву. Р.ХIамзатовлун хас дурсса цалчинсса мероприятиягу жучIари хьусса. Университетрал каялувчиталгу, Дагъусттаннал постпредствалул вакилталгу гьуртту хьуну, хъинну ххуйну ларгунни. Мукьва миллатрал мазрай жула оьрчIал дурккуна шаэрнал назмурду.
И.М. Сеченовлул цIанийсса университетрал Москавлив Дагъусттан лайкьну ккаккан буллай буссар.

– Вила пикрилий, институт бувккуну махъ чара бакъа аьркинссарив ординатура?
– ХьхьичIра институт буккайхту дикIайссия интернатура. Институт къуртал бувсса оьрчIру шинай практикалийн азарханардайн занай бикIайссия. Практика къадиркIсса инсаннан най уна зун захIматссар. Дукьан дунни интернатура. Дуну хъинссия. Ординатурагу чара бакъа аьркинссар тIий ура, пиша куртIну лахьхьин, канилух буккан. Баргълагавал хIукуматирттай мунийн резидентура учай, цурдагу шанна шинайсса дикIай.
Гьашину жучIарагу челюстно-лицевой хирургиялий 3 шин дунни, пластикалул хирургиялий – 5.
– Астемир Икрамович, инсаннал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил ххуллий зий вил 30 шин хьуну дур, бувну бур биялсса операцияртту. Цумур бия яла дакIний ливчIмур?
– ДакIний ливчIсса ишру чIявусса хьуссар. Бусанна ца иширая. Ттул пациент ия Алтайраясса, чурххал бюхттулсса, сайки кIира метр дусса . Дуснащал авлий лавгун унува, цухьлуйн бакIрайн багьну бия. Ванащал ивкIма шяраваллил чулухунай, ва вацIлувунай ливхъун ия. Ва ливхъсса чулий цухьлул оьрчIру бивкIун, цуша хъирив багьну, иривну, укъавчIайсса даражалийн агьаннин лажиндарайгу, чурххайгу щавурду дурну дия. Леххаву руртун хъирив бувксса шяраваллил халкьуннан лявкъуну ия 8-9 ссят ларгун махъ. Вертолетрай Москавлив увцуну бувкIуна. Жу мунай мяйва операция барду. Лажин цукун-дунугу дакьин дарду, амма чани бучIан бан къавхьуна, зрительный нервран зарал хьуну бия. УрчIва зуруй ивкIссар жучIа хъин хъанай.
Ца цамургу иш. Жагьилсса арамтал нанисса машина цакуну рельсирдай бавцIуну, нанисса поездрал ккуччу бувну бия. ЖучIан увцуну бувкIуна лажин башттанна ппив хьусса жагьил, 12 ссят ларгуна ганал лажин инсаннал суратирайн дуцлай.

– Ина «Дагестан» МЦК-лул вице-президент ура. Ци учинна Центрдания?
– Центрданул хъунаману уссар академик, техникалул элмурдал доктор, профессор ХIусайнов Арсен Буйдалаевич. «Дагестан» МЦК-лул чIярусса ххаллилсса давуртту дурссар уттинингу, хIакьинугу дуллай буссар. «Дагестан» МЦК хъуннасса хъар лахълай бур Москавлив Дагъусттаннал халкь цачIун бан, жула аьдат-эбадатру, багьу-бизу буруччин, ялун нанисса ник жула аьдатирттай тарбия хьун. Гьашину Центрданул 35 шинал юбилей дансса умуд бур.
Хасъсса аьралий операция байбивхьуния шинмай МЦК-лул Президиумрал вакилтал СВО-лул гьурттучитурал реабилитациялул давуртту дуллай буссар, ччя-ччяни бияйссар щавурду дирминначIан госпитальлайн. Шиккува кIицI лаган, хъуннасса хъар лархъун буссар Аьрасатнал президентначIасса жула вакилханагу. Москавливсса Дагъусттаннал жямат рязину бур постпред Владислав Толстюклуя. Ванал дагъусттанлувтурахсса къулагъас чан къадай.
–1999-ку шиналсса дяъвилул ишру хьуну 25 шин ларгунни. ЦIуссалакрал аьрщарайн къачагътал ххявх­сса чIумал, ополчентурал кьюкьлуву инагу уссияв.
– Му жул цIуцIи кIанур, хъин къашай щавур. ЧIявусса цIу­ссалакрал чиваркIуннал жанну дуллуссар тай иширттаву.
КIюрххил, ссят 7 хьусса чIумал, ттун бавуна ЦIуссалакрал райондалийн къачагътал ххявхсса хавар. Га цIана билет лавсун, левхра МахIачкъалалив, миччагу тIайлана увкIра ЦIуссаккулув штабравун. ХIала увхра ополчентурал кьюкьравух. Жу цума ци дулланссарив, чув бацIанссарив буслай бия Амучи Амуттинов, Арсен Каммаев, Тимур Оьмаев. КIира нюжмардий дазуй бавцIуну бивкIру, цаннал ца баххана буллай. Жущал бия БТР-дащалсса Липецкаллал ОМОН-далул аьралиталгу. ДакIний бур, ЦIуссаккуллал шярава арх дакъа вертолет руртун, мива кIия вертолетчик ххявххуна. Жу, дежурствалийсса ца-кIия инсаннал, ми ххассал бувссия.
Та чIумал жул къатрангу хъунмасса зарал бивну бия. Тай лекьа-пIякьу хьусса къатраву бивкIссар дяъвилул ишру наниссаксса хIаллай ттул нину-ппу, хъуннар хьусса, чани бакъасса буттал ниттищал. Вай кунма тийхва ливчIсса инсантал бучIайсса бивкIун бур буттачIан ци зунссарив маслихIат ккаккан, дакI дачIин.
Тай иширттаву ополчениялуву гьуртту шаврихлу дуллусса «За отвагу» медаль дуссар ттул.

– Ци учинна ЦIуссалакрал агьулданун цIунилгу мина даххана дуллан багьаврия?
– УрцIалку шиннардий, бизан баврия гъалгъа тIисса чIумал, жул халкьуннан «мусил зунттурду» булун­сса бия ихтилатру. Та чIумал на студентътурал дянив сакин бувссия му масъала ххал бигьинсса, ца хIукмулийн бучIансса жагьилтурал группа. Жагьи-жугьултран щала ххуйну бувчIлай бакъая ци зунссарив, цукун хъин­ссарив. ХIукму бувну, бизан буллан бивкIун махъ да­къая цукунчIавсса низам ва ишираву. Ахиргу, хIакьинусса кьинигу бакъар цIусса миналий асфальт, дакъар центральная канализация, щаллу дурну дакъар цаймигу шартIру.
35 шин ларгунни бизан буллай, чIявусса инсантал тийхва бур ттигу, мадарасса шагьрурдайх ппив хьунни.

– Буси вила кулпатрая. Цаягу оьрчIал язи бувгьурив вила пиша?
– Ттул кулпат экономист бур. Зий буссар бухгалтерну. Жул мукьва оьрчI бур. Хъунмур душнил ЯтIул дипломрай къуртал бунни Цалчинмур Москавуллал медициналул университет. Хирург-эндокринологну зий бур. КIилчинмур душ экономист бур. Арс, Мировая экономикалул институтрал магистратурагу бувккуну, аспирантуралувун уххан хIадур хъанай ур. ЧIивима арснал къуртал бунни 9 класс, медициналул ххуллийх ачин ччай ур.

– Ци учин ччива, ихтилат къуртал буллай?
– Хъунмасса барчаллагь учин ччай ура «Илчи» кказитрал коллективрахь лакку маз машгьур буллалисса, Да­гъусттаннаясса, Лакку билаятраясса хаварду гъурбатрайсса лакрачIан биян буллай, ватандалущалсса дахIаву хьун дуллалисса, ниттил маз ябаврил цIаний хъуннасса хъар лахълахъисса.

Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал