Ппу дакIнин утлай

Бадави Рамазанов

Ттун дакIний бакъар буттал жуйн, оьрчIайн, тачIаввагу чIу лахъ бувну, хIатта жуй кка­лли дансса аьй хьуну духьурчагума. Ца чIумал, нинугу цилва ссичIан Щурагьун ларгун, на навалу буссияв буттащал, уссурвалгу гъинттулсса лагерьданий бу­ссия. Ттун дия му чIумал 14 шин. Буттал дува куна ттухь аьнакIул накь. Ласав аьнакIи, шюшав, байбивхьура дуллай накь. Ппу даврия ахттайнссаннийн увкIсса чIумал, дуртIуну нара дурсса накьгу, столданий бишав шавхьсса аьнакIигу. Най дуна тIааьн дакъасса кьанкь рирщухьун­ссия, хIачIан нанисса накьгу тийннай дирхьуну, буттал, гъан бувну цачIанма аьнакIи, кIибувхъунни, гива кьатI хьунни цимирагу зат – къама, пюрунтру, чартту, ялагу цай-цайми затру. Ххал барча, на аьнакIи шахьан бувтун бивкIун бия вивсса затругу марцI къадурнура. Накьгу экьирутIа увкуна буттал, аьнакIигу чIаххуврал ккаччин була куну. Щурагьату нину занахьусса чIумал, ганихь увкуна: «Душнин дукра дан наривкьай лахьхьин дан аьркинсса, инарив?» – куну. Мукунсса къел дурсса душнихун цаманал биял­сса дяъви банссия.

ДакIнин багьлай бур ца цамургу зат. Ттул буссия ттущалва школалий дуклакисса дус Тамара. Га ца бакъа-бакъасса душ бия, лаххайва хIажак, кутIасса юбка, лагайва путевкалий чун-бунугу. Ттул буттан му иш даши бизлай бакъая. Жу ганищал кIюрххил лагайссияв лечин паркравун, занай буссияв спортрал школалийсса фехтованиялийн. Буттан ччай бия на дуруххаврил-ттисаврил кружокрайн занай. Ттуннив тIурча, дуллан ччан бикIайва оьрчIал дуллалимур, яни ттула уссурваврал дуллалимур, ттулва ссугу бакъану тIий бухьунссия. На буссияв 9-мур классраву. Математикалул учительница Екатерина Сергеевна къашавай хьуну, махъра-махъсса дарсгу дакъахьувкун, Тамаралгу, нагу икьрал дурссия гьан кинорайн. Дуклай буссияв жу жула къатлучIату арх бакъасса 2-мур школалий. ЧIумуй кIура баенссару тIисса умудрай, нитти-буттахьгу цичIав къаувкунува, жу лавгссияв «Дружба» кинотеатрданувун. Кино тIурча, кIира сериялул лахъишиврийсса ляркъуну, ахттая ссят цаннийнин, яни нава мудан бучIайсса дарсру къуртал хьусса чIумуву, ттуща ша­ппай бучIан къавхьуна. БучIайхту, ттул хьунин ххявххуна уссурвал: «Ина чуяв, вих циняв луглай бурхха!» – тIий. На цила чIумуй шаппай къабувкIун, паракьат акъасса ппу лавгун ия школалийн. Ганахьгу, туну, бувсун бия на нукIува лавгшиву гичча. ОьвтIун бивкIун бия ттущал дуклакисса оьрчIайн, душварайн. На машиналул бищун бувхьунссар тIий, нину, аьтIий, оьвтIий диркIун дия азарханардайн. Лавгун бия ттущаласса Тамарал нитти-буттачIангу, кIул хьуну бия гагу шаппа бакъашиву. На шаппайн бувкIсса чIумал нину аьтIун диркIуна. Бутталлив тIурча, лагьсса, паракьатсса чIуний, цIувххуна: «Зу чув бу­ссияв?» – куну. На учав: «Кинорайн лавгссияв», – куну. «Ци кино дия га?» – ц1увххуна ялагу буттал. «КIул бакъасса хъамитайпа» тIисса дия», – учав на. «Туну га зун утти ххину ххуйну кIул хьухьуви, зул ялув жу бувсса буру­ккинттарайхчин», – куна буттал. Ттун нач хьуна ва дакIнин хъинну бювххуна буттал ттухунма дяъви къабаву.

Киях Б.Рамазанов ва Х. Авшалумов

Муния махъ хьунабавкьу­сса ттула дуснал, Абачара ХIу­сай­наевлул душнил, Шагьрагуллул суал бувна: «Гьуя, Бэллай, ххуйну кьутI бувхьунссара ина папал ва мамал?» – куну. КьутI ча щуви, вари чинсса байбизавурагу къархьушиву бувсукун, Шагьрагул махIаттал хьуна, хIатта цила ппу Абачарагу, ттулма куна, мукуна хъинссагу, паракьатссагу унува. Му иш хьуну мукьах ппу, на дуклакисса школалийн увкIун, ца-кIира дарсирай щягуивкIун, яла ттухь увкуна: «Ттун хъинну ххуй бивзунни 2-мур кьюкьлуй 3-мур парталух щябивкIсса душ. Ттун ччива ина танищал дусшиву дуллай». Та бия Аьжа тIисса душ, ялапаргу хъанай бу­ссия амудадащал ва ттаттащал. Танил лаххайва лахъисса гьухъри, дарсирдая махъгу бакIрая мурцIу къаликкайва. ТачIав жувух хIалану тя­хъашивурттугу дуллан къабикIайва, къагьуртту шайва царагу мероприятиялувух. Танихь дакъая мукунсса ихтияр, ичIувами диндалухун багьсса бушиврийн бувну. На та бувцуссия ца-кIийлва жуннийма, хIарачат бувссия танищал дусшиву ххараххан дан, мугу хъунмурчIин ппу рязи аншиврул. Амма ттул хIарачат ссайнчIав къабувккуна, жул дакIурдил арарду личIи-личIисса дия. АцIилчинмур классрал итабакьаврил вечер дуллалисса чIумал, ппу лавсун увкIуна кIива кIяласса исвагьисса гьухъа: ца – ттун, цагу – бахшиш хIисаврай Аьжан. Пакьир Аьжа му вечерданийн шаппату итавагу къабавкьуна. Школа къуртал бувну махъ Аьжащалсса ттул дахIаву сайки духраларгуна. Тамаращаллив тIурча, жу оьрмулухунсса дустал хьуссияв. Га бия ттун ссин кIанттай, нагу буссияв ганин мукунмассану.
Ца чIумал, ЦIусса шин хьунадакьлакьисса щябикIаврий, цалва кьурттарахун буттал увкуна укунсса махъру: «Хъинсса инсантуран хъинмур хьуннав, оьсса инсантуран хъинсса хьун дакIнин багьаннав!» – куну. Нарив тIурча, муницIун къабавкьуну, увкуссия: «Оьминнан оьмур хьуннав!» – куну. Микку, хъянгу ивкIун, бу­ттал ххи бувна: «Юх, ттул душ, оьми­ннан хъинсса хьун дакIнин багьарча, хъинминнан хъиннува ххуйну бикIантIиссар!». Муния тийнмай ттул дус Тамаран му тост хьуна яла ххирамур тостну. Гьарца ЦIусса шин хьунадакьайтари, ми махъру мунил тикралгу байссар. Дусшиврул кьадру бан ва му дуруччингу ттун буттацIа лавхьхьуна.
ДакIнин къабувтун кьабитан къахьунссар уссу Ажув сававну ппу партиялува уккан авай ливчIсса куцгу. Му дия, Сталиннул цIагу дащуй дирхьуну, мунан дурсса гьайкаллугума лекьан дуллалисса чIун. Ттул уссил, «Да здравствует Сталин» тIисса чичрулущалсса чIапIивгу дурну, гай цува дуклакисса 2-мур школалул хIаятравух чIа дуллай ивкIун ия. Школалул директор Тамара Тимуровнал оьвкуну, учIан увну ия ппу школалийн, циванни, цукунни тIисса суалданухьхьунсса жаваб тIалав даншиврул. «Ина цан дав му къел?» – куну бия буттал гиккува Ажувлухь. «Мяммай, Сталинния ххуйсса ур», – куну бивкIун бур уссил. «Вин ци кIулли га ххуйссарив, оьккиссарив?» ку­сса суалданунгу жаваб дуллуну дур укун: «Мяммай, ганал суратния вил столданий дур, га оькки­сса ивкIссания, ина сурат вичIара къаритантIиссия», – куну. Гьай-гьай, ихтилатгу микку яла кутIа бан багьну бур. Амма мунил хавар цукуннив бивну бур, бавну бур Чичултрал союзрайн. Миккугу буттал чулий бавцIусса лайкьсса ихтилат бувну бия Тамара Тимуровнал, бувчIин бувну бия ми чIапIив, буттангу цичIав хавар бакъа, чIивисса оьрчIал дурсса давуну диркIшиву. Шиккува учин, хIакьинусса кьинигу имам Шамиллул ва Сталиннул портретру дуссар буттал кабинетраву.

Жун цинявннан ппу ххира­сса икIайва. Даврия шавайн увкIукун, къатлуву иминшиву ххишала шайва: жу мудангу ганахун бахкъачинмур буллай бикIайссияв, цанбакъарча даврия увкIун махъгу, цалла чичрурду дуллай, машиналий кьутIа тIий икIайва. Бу­ттал «Гьарун Саэдов» тIисса пьеса чивчусса чIумал, га сценалий бишиншиврул, Москавлия увкIун ия режиссер-постановщик, Александр Тургенев тIисса. Буттал ганайн оьвкуну бия хъамалу. Ниттил жуй къадагъа дирхьуна, тивавай зула къатлуву лагьну, паракьатну бикIияра куну. Жугу хъамаличу гьаннин къабувкссияв къатлува кьатIув. Буттащал цалла давриясса гьалмахтал, чичулт бувкIсса чIумалгу жу, оьрчIру, цанна-цанна ччисса даврихун машхул хьуну бикIайссияв: на – лу ккалай, Ажув ва Аьли – шашкардай буклай, Аскер – пластелиндалия ва синааьрщарая мюрщи инсантал буллай. Жул кулпатравух хIаласса Фазу Аьлиева бикIайссия Аскердуяту хъунасса скульптор хьунссар тIий, муксса итталусса дикIайва ганал дурсса затру. Буттал гай гъирарай ккаккан дуллангу икIайссия хъамаллуран. Ца кьини, мукуна гава режиссер Тургенев шамилчиннив, мукьилчиннив жуннийна увкIсса чIумал, дахьа школалияту бувкIсса жу, оьрчIру, ххал хьуну, ганал цIувххуна буттахь: «Бадави, это все твои дети?» – куну. Жу циняв ца нитти-буттал бушиву бавукун, ганал махIатталну увкуна: «А где они раньше были, когда я приходил?» – куну. Жу жула оьрчIал къатлуву бивкIшиву бувсукун, ганал хъиннува махIаттал хьусса чIуний ххи бувна: «Как вы смогли воспитать таких послушных и прекрасных детей?» – куну.

А. Тургенев лапва утта ув­ккуна, оьрчIал къатлувун увхсса чIумал, гивусса личIи-личIисса рухIирдал мурцIу ххал хьувкун. Дакъасса дакъассия гиву: чIелмулт, тутукъушру, аквариумравусса чавахъру, пюрундалул банкалувусса къулччакIулли, ­уссил синааьрщарая дурсса фигуркарду. Буттангу хъинну ххира­ссия жул «усттаршиврул мурцIу». Яла-яла ганан ххирая хъахъи чIелму (канарейка), ххирая ганил балайрдах вичIи дишин.

Жу зунттава МахIачкъалалийн бувкIсса чIумал, буттал машан ларсуна дуллай къуртал къадур­сса къатри, хьхьирил зуманичIасса. Жу бивзссияв гивун. Къатри ччяни чулийн дуккан даншиврул жул нину дулукьайва усттартуран кумаг буллай. Ца ппурттуву, цилла дурну пяпгу, хIала дурххуна чIиртту бушлай, цила пикрилий, ппу рязи аншиврул. Ялун увкIсса буттал ххаришиву ча давича, гукун кIусса даву дуллай цалла щарсса лякъаврих хъинну рязи акъа урувгуна. Амма нину зузисса цукунчIав дацIан дан къашайва. Ниттин ччай бия гай анаварну къуртал хьуну, буттан паракьатну щяикIансса, чичлансса кIану, шартIру хьуну. Ахиргу, цийва рахIму къабуллалисса нину чIалай, къазий дацIан дан хъанай бакъахьувкун, буттал, дарххуну гай къатригу, бизан хIукму бувна квартиралийн.

Буттан хъинну ххирая нину ва мудан ганий цIимилийгу икIайва. Ххира къахьунссагу дакъая жул нину: дакI хъинсса, тяхъасса, чумартсса, личIлулсса. Гания чани бивзун бачайва. Фазу Аьлиевал учайссия: «Лучезарная Кистаман!» – куну. Учайва балай, дизайва къавтIун, дуруххайва, щащайва ххаллилну янна.
Ттюнгъаншиврущал ва дакI кIукIлушиврущал архIал ганиву дия хъуннасса чувшивугу, сисавугу.

ДакIний бур, чичултрал къат­равун бизлазисса чIумал, чIа­ххуврайсса хъами хъювсул дур­ккуна. «Зу аьтIий циван тIайла буклай буру на, цамур кIанттайн бизарчагу, жулла дусшиву дя­къаличIантIиссар!» – тIий дия нину. Хъинну гъансса хIала-гьурттушиву дия Сулайман Рабадановлул, Фазу Аьлиевал, Рашид Рашидовлул кулпатирттащал. Лапра цIакьсса хIалашиву тIурча, дия Абачара ХIусайнаевлул къатта-къушлищал. Ттул буттал ва Абачарал дянивсса дусшиврул дайдихьугу хьуну дия ччянира – буттауссу Абачара ЧIяв школалул директорну зий ивкIсса чIумалла. Ттул пикрилий, дусшиву хъиннура цIакьгу, ххуйгу шай, му буттахъаяту ирсирай оьрчIалгу кьамул дурсса чIумал. Ттул яла хьхьичIунмур дусну буссия, ттигу буссар, Абачарал душ Шагьрагул, мунилгу, ттулгу яла аькьлу бумур маслихIатчину бикIайссия Шагьрагуллул хъунмур ссу Качар. Дусшиву дуруччингу, ядангу жун лавхьхьуна жулва нитти-буттацIа.

Жуннийгу, ХIусайнаевхъал къушлийгу тачIав чан къашайва хъамал. Ца чIумал, Цалчинмур майрал байрандалийнсса аьрххигу хIалану, жунний цачIун хьуну бия хъиннува чIявусса хъамал. Шанма къатта бусса жул квартиралуву цинявннан уттубишин­сса кIану биял къахъанай буну, на ниттил гьан бувнав Шамайхъаннийн гьантта бикIан. На ххари хьусияв, цанбакъарча ттула шаппа кунма нахIуну, ххуйну ттун бикIайва так тайннанний. БувкIра ххарину. Ци къабикIави, тайннаннийгу хъамал бур жуннийванияргу чIявусса. Махъунмай гьанна тIий сукку хьусса чIумал, буттауссу Абачарал кунни Шамайхь, Шагьрагулгу, нагу та залдануву­сса столданул лув уттубишин бува куну. Жугу уттубивхьуссияв жунма цакуну лявкъусса къамуксса оьккисса кIанттай.

ДахIалай чинсса дусшиву ва хIалашиву дия ттул ниттилгу, Шамайлгу дянив. ЦанничIан ца къабивну сайки кIива гьантта къашайва. Ттул ниттищалсса дусшиву ва тай жагьилсса чIунну дакIнин дичлайнма бикIай Шамай цуппагу. Мунил бувсуна ца укунсса затгу. Ттул ниттищал Шамай бивкIун бур икьрал дуллай, мюрщими оьрчIругу бувцуну, паркиравун гьан. «На вил хъирив бучIаннача, хIадурну бикIу», – куну бур ганил. Миккува ялун ххигу бувну бур: «Къисттаман, агарда марч сукку хьурча, на къабукканнача, инава бухьхьу», – куну. Ттул ниттилгу, туну, хъинни куну бур. Му чIумал ниттил кагу дургьуну миккува авцIуну ивкIсса ттул чIивима уссил Ансардул, ШамайчIангу гъан хьуну: «Аьжаивсса бура ина, тетя Шамай, вин бусса марч жун къабикIантIиссарив?» – куна тIар, махIаттал хьусса яругу буруган бувну. Му чIивисса оьрчIал кунма, цуппа щилчIав начливун къабувтссара тIий, хъягу-хъяй, буслан бикIайссар Шамай.

Ца цамургу тяхъасса иш. Ца ххуллухь, ттул буттансса ссайгъат хIисаврай, буттауссу Абачара лавсун увкIуна Хъусращату цанма гьан бувсса хъун бакъасса ца дукьрахIанттил кьали, цачIу хIачIаншиврул. Му чIумал нину шарда дакъая, буссияв так нагу, ппугу. Жул залдануву буссия хъунмасса стол. Ганий кьалигу бивхьуну, цал цукунсса дурив ххал даннуча тIий, тIитIлан ивкIунни кьаллул барт. Ккулла хьуну, ливчуну лавгунни чIутI, ххярххун дарчунни гива хIан. Кьалигу цIакьну каруннил бувгьуну: «Да, лакьи ва, лакьи!» – тIий, Абачарал хъирив авчунни ппу. Абачарама тIурча, цува къагъулугъиншиврул ливхъун авчунни ганая. Мукун кIиягу столданул лагма буклай хьунни цаппара хIал. Ахиргу цуппа кьабагьунни гиву думуницIа хьусса кьали. Щалва къатта, чIиртту, халичартту, мебель, магъи – гьарзат оьрчIи дурунни дукьрахIанттил. Му къел цащара хьувкун, кIиягу хIаллих бакъахьунни яла гичча, нину ялун дучIаннин. Навагу бура банд лавгун, ци гьуя-гьарай гьаз бавивав тти ниттил тIий. Буслай бура ниттихь хьумур, нигьа-нигьагу бувсна. МахIатталса иш, сситтул щара-кIама лахъан кIанттай, гьа хъян диркIунни нину, гьа хъян диркIунни, гай лихълай, хъирив хъанай бивкIсса куц на цихьва бувсукун. Ппугу, буттауссу Абачарагу кIура къабаллай хьунни мадарасса хIал, ниттил сси лялияннин ссавур дуллай бухьунссия. Яла цила ниттил оьвкуна Абачарахъаннийн: «Абачарай, кьаллул чIанулу кIива стакан ливчIун бурча, зана хьияра», – куну.

Буттан хIат-хIисав дакъа ххирая цалла нинугу – цIагу гара Къисттаман. Га дунияллия ларгун махъ на ца-кIилва буттащал лавгссияв шяравун. Аэропортрая най унува, чунчIав гьаннин, га чара бакъа ияйва ниттил гьаттайн. Муния махъ навагу, гьарца Лаккуйн лавгтари, бияйссияв буттал ниттил гьаттайн.
НукIувагу кусса куццуй, бу­ттан хъинну ччисса, кьамул­сса бия цалва оьрмулул дус, ттул нину Къисттаман. Ми цанная ца тачIав личIи къашайва. Буттал га даврийнгума буххан къабитайва, ганий аьтIий. «Ттухлувагу, цихлувагу му зий бивкIссар, на Литинститутраву Москавлив дуклаки­сса чIумал», – учайва ганал. Нинугу, ппугу цаннан ца Занналва мусаллатI бувсса бия, талихIрай яхъанай бия. Амма талихI ла­хъисса къабикIайссар учайхха, ппу ивкIуну махъ ниттилгу хъунмасса хIаллай яхI къабувна, ца-кIира шинава ларгуна ганал хъирив гагу.

Хъинну хъунмасса хIаллай на навагу буссияв нину-ппу ба­къашиврул оьшиву духIан къа­хъанай. Цимирагу шин хьуна буттал къатравун шаппайн занай, тай бивкIсса къатлул кьанкь рищуншиврул, тайннал ка лаллай диркIсса затирттайн ка лаяншиврул. На мукун занай бушиву чIалай, уссу Аьли айизлан икIайва ттухун. «Ина, Беллай, эгоистка бура, – учайва уссил, – ина бура ниттил ва буттал бивкIу лялиян бан къахъанай, вила инава цIавцIлай, вилами оьрчIал тIурча, пикри буллай бакъара. Жула нитти-буттал жува хъуни буллай бивкIсса кунма, хъуни буллалу вилвами оьрчIругу, ниттил ва буттал вилла дакIний дирхьумур дихьлахьу инагу вилвами оьрчIал дакIурдий. Буттан ххирая чувшиву ххисса инсантал, инагу ссавурданий ва кьянкьану бацIу». Гьай-гьай, ттул уссу ттунмагу бувчIлачIисса хIакьсса затру тIий ия. Гьай-гьай, жу цинявгу мудан хIарачат буллай буссару жуятува бивзминнавугу буттая ва ниттия – Бадавиная ва Къисттаманнуя – жуйнна дирсса цаннияр ца язисса, эбратрансса лишанну абад хьун дан. Абадул абадлий духлаган къаритан.

Изабелла Ибрагьимова