«Хъин къашай азар кунма, ттун нясив бувсса улчай»

Тархъаншиврул ххуллий­сса талатала-шаэр, цалавхьхьусса пикрирдал, цала тIийкун, «хорданул» муттаэ, рувхIанийсса аьскар ХIасан КIурухов ттун «Илчилий» зун бучIаннина кIулссия. На школалий дуклакисса ппурттуву ХIасан «Дусшиву» (уттисса «ЦIубарз») журналданий зий ия, на лях-карах журналданийн гьан дайссия назмурду, рищайва. Гьай-гьай, редактортурал «къалайгу» дурккун.
Гъитнил каникуллай МахIач­къалалийн бувкIсса чIумал, усси­щал бувхссияв редакциялийн. ХIасаннул цIу бусса, пасихIсса ихтилат ттун ххуй бивзуна. Ххуй ивзуна цувагу, авурну чIиригу бакьин бувсса, оьвхъу­сса, я щунал ябацIансса жагьил. ЦIана чIявуми чиваркIуннал лажинтру чIирттаву дур, таний нажагь бакъа къабикIайва чIиртту бусса. ХIасангу ляличIишиврул мугьру бивщусса инсан куна ивзхьунссия ттун. Шаэртал цивппагу ттул заманнай ляличIисса инсантал кунмасса асар бикIайва, та заманнул агьлу, мюрщи-хъуни къакуну, циняв лакрал литература кIулсса бикIайва. Бириян къабитлай, куннал куннахьхьун буллай, ккалан бикIайссия лакку мазрайсса луттирду. Гьаннайсса, чичултралгу, литературалулгу кьимат личIисса бия. КIилчин жу ккавкссару Дагъусттаннал жагьилсса чичултрал совещаниялий. ХIасаннул дакIних бувккуна цанма ххуй бивзсса, «кьунттуй ливксса, цIитI бивкIсса верчIичIун» хас бувсса ттул чIивисса шеъри. Ттул дакI пахрулул дурцIуна. ХIасаннул ттуяра цIа дуллалисса ххаришиврул хъаттирду хьусса ишру ялагу цимилагу хьуссар. Масалдаран, Миясат Муслимовал «Литературный ковчег» телепередачалий, Миясат гьунар бусса шаэртурал цIарду тIун бикIайхту, ХIасаннул цалчин ттулмур цIагу ххи дурна. ХIасаннуя буслай, нава хъун хъанахъисса иш къахьун, бакIра-бакIрах циняв иширттая къабусланна. Учин ччисса мура, ттунма ХIасаннул бивщусса кьимат оьрмулуву хъинну бусрав хьуссар. Яла тIурча, жун ца редакциялий, цачIу зунсса тIайлабацIу хьуна. На «Илчилийн» зун бучIайхту, ХIасаннул ттухьхьун итабавкьуна цува щяивкIун ивкIсса, арилчинмур зивулийсса ххаллилсса кабинет. Мудангу учара, цал ттигу тикрал банна, «Илчи» – жун лакрал журналистикалул яла лаваймур школа хьуссар. Абачара ХIусайнаев, Юсуп Хаппалаев, Качар ХIусайнаева, Руслан Башаев, ХIасан КIурухов, Казбек Мазаев, Роза Эльдарова, Рамазан Рамазанов, Чанкура КьурбанмахIаммадов – ххаллилсса чичулт, шаэртал, публицистътал, лакку мукъул бюхттулсса усттартал жун учительтал хьуссар. ХIасан ия ччимур темалия магьирну ихтилат байсса ххаллилсса интеллектуал. Политика, экономика, тарих, бизнес, юриспруденция – гьармунил куртIсса кIулшивуртту дусса ия. На ца ххуллухь Халкьуннал Мажлисрал депутатнащал интервью дурссия, ганал цала интервьюраву кIицI лавгуна лакрал ца райондалий экономика лащинсса тагьарданий душиву. Райондалул вакил ттучIан кабинетравун увкIуна, на нигьачIакIул буллай. Ялун увхсса ХIасаннул мунахь увкуна, «журналистка бигьа бивзун, ванихун дяъван увкIун урахха, депутатначIан насу учаймур учин, лащинсса тагьар дур тIий ва бакъархха, депутат ур» куну. Депутатнал учирчагу, ванил къачичин аьркинссия тIий, ялагу ялун бигьлайна ия райондалиясса хъамаличу. ХIасаннул, ивзун лавай, къуллугъчинахь аьнтну увкуна: «Насу шива!». Ттул дакI хъячавай лирчIуна. Ккуллал райондалул хъунаманал бувчIавуртту нанисса ппурттувугу вава даражалийсса аьнтсса ихтилат бувна ХIасаннул. ЦIа дуван анавар уккайсса акъая, амма, ванал «ПатIимат Рамазановал укун чивчуну бикIан къааьркинссар» учаву ттун яла лараймур цIанин хIисавссия.
Ва уний тачIав бизаршиву къадикIайва. Тяхъашиву, шадшиву дикIайва. ХIасаннул цIу бусса хъярчру хIакьинусса кьинигу жу куннал куннахь буслайнмару бикIайсса. Даврил уртакь хIисаврай ванаха чIалачIин къадикIайва. Ххирар ттун шаэр ХIасан КIуруховгу.

Гьарай, вил пашманшиву,
Кьянатсса буттал аьрщий,
Цумур ххуллул дуланттух
Бяйкьуривав вил арши?

Мудан, вих ябивтукун,
Иттав аьтIаву кьючай,
Хъин къашай азар кунма,
Ттун нясив бувсса улчай!».

Вай ххуттардиву Лакку билаятрал пашмансса кьадар бур. Мяйжаннугу, «хъин къашай азар кунма жунма нясив бувсса». ХIасаннул «Сив-сив тIисса гъаралу, бяхълай бур буттал улча» тIисса шеъригу. «ХIатталлив чIярур инсантал яхъанахъисса шяраваллаяр» тIимургу. Мудангу ва ххуттал асар цIуницIа кьутIай буттал шяравусса хIатталлив бивсса чIумал.

ХIасан КIуруховлул Вихьлияту нанийни рирщусса сурат.
Ва суратрал лув дур чичру: «Прощай, родимая земля!»

«Ккулла кунна щунни дакIницIун Ватан…». Ва ца хху­ттаву дур буттал кIанттухсса гужсса ччавугу, мякьгу, къювугу. Лакку билаятрал пашмансса кьадар кIива ххуттайну бусан бюхъайсса пагьмулул усттар ур ХIасан: «На дунъяллийн увксса буттал къатлуву лелуххантри бусса утти яхъанай…». Вана вари Лакку билаятрал лавгмунил ва хIакьинусса кьинилул кьурчIисса кьисса, реквием. Ванал поэзия бур хIакьсса поэзия, оьтту-ттурчIавун бюхлахисса, асардал вибувцIусса, жувувагу ми асарду чантI учин буллалисса.

ДачIра хьусса ардайх
Асарду кIучIлай,
Най ура навалу
Ахьтта ХьурукIрав…
Ццацгу бур ххяллуя
ХхуллучIан бучIлай,
Лак кунма, Лаккуя
Лихъан ччай бурав?

ХIасаннул поэзия къабув­чIайссагу бия, аьйрду дуллалисса бикIайва, эшкьи-ччаврил назмурду лапва ябивхьусса дур тIий. Ччаврия аьчухну, бюхттулсса поэзиялул мазрай пасихIну чичавугу, бусавугу тачIавгу оьккишивуну къадиркIссар, дикIавугу тIайлашиву дакъар. Ва цаятура тIалавшин ххисса ия. Шеъри чичинна тIий щяивкIун, рифмардах луглай, хIарачат бувайминнаясса акъая. Аьратталсса асарду къявхъа тIисса чIумал, махъ, мукъуй бивхьуну, капливун багьан буллай, мала дуклай, къалай дуклай, пасихIшиврул даражалийн буцлай ва чара бакъа пIякь учинну бюхъан байсса ия. Бакъар ХIасаннул творчестволуву сайки бувагу ва цахъис хьхьарасса бурхха, ва багьайкун бюхъан бувсса бакъархха учинсса шеъри. Усттарнал даву дувайссар усттарну учару. ХIасангу лакку мукъул бюхттулсса даражалул усттар ия.

На зун ккаккан данна
ва шяравалу –
Инсан ивзун лавгун
исултрайх дурксса:
ТтиликI руртун лавгсса
илданул хъирив
Леххаврий тIиртIусса
ххуллурдал кару.
Лекьлакьисса мизит
Мизитрай чичру:
Оьрму щялмахъри тIий
БивкIу хIакьссар тIий,
Аьвзал заманнава
гъалгъа тIутIисса.
Лачиндалул ххютгу
– эяллал ялтту,
Чагъанттул хъазамрайх
ккуртлул ках кунма…
Ххиттуяту дурсса лаххиялуву
КIичIирттавун лечлай
авлиясса марч…

ЧIявусса бур ХIасаннул шеърирдаву бувккуния махъ ттул дакIнива хIура къавхьусса: «Хор», «Чарван», « Чун бувкIра тти инагу» ва къачансса цаймигу.
ДакIний бур, редакциялий гьаз дурна цIа дурксса балайчитурал лащинсса репертуарданул тема. ХIасаннул цалва мукъурттийсса балайрду уча-къаучаврих биччибакъулсса ургаву дия. Балайчитурал цалла репертуарданух куннасса. «Блоклул мукъурттийсса балайрду чIявуну учайрив?» – увкуна ХIасаннул. Шеърирду оьрус мазрайн таржума буван къисттану къаикIайва. Таржумарттаягу рязину акъая. Оьрус мазрайсса лу итабакьлакьисса чIумал, ванал цалла назмурду подстрочникирттащал дуллуну дия. Нагу дакI дарцIуну бура, таржума – му цамур произведение хъанахъишиврий. Тара мяъналущалсса. Амма цамур. Таржума хъинни, агар таржумачинаща назмулул идея, тарг, бущи, макьу тIайлану назмулувун ласун хьуну духьурча. Му бигьасса даву дакъар. Таржумалийн мютIи къахъанахъисса махъру, ххару бикIай. Оригиналдануву таржумалувун кIункIу дан къашайсса рухI. Гьай-гьай, лакку мазрай буккингу, чичингу къакIулсса ник ялун най душиву чIалай, аьллай бикIара, ХIасаннул цалва шеърирду гьарзану оьрусрайн таржума къабуваврия. Буллали уван хIарачат къабаврия. Цува ХIасан пикри баххана буван шай адамина акъая. ХIасан ия ххаллилсса публицистгу. Амма хъинну нажагь чичайва. КурчIилшиврул дус ура тIий, аьнтсса хъярчру бувайва. Нажагь чичайсса ухьурчагу, ХIасаннул макьаларттал биялсса аваза бутайва. Ххирассия жун ХIасаннул цалва шеърирду ккалаккисса чIумал вичIи дишингу. Артистнал кунма бюхханну буккайва оьрус мазрайгу, лакку мазрайгу. Гьан дурна ттучIан ХIасаннул цува цала назмурду ккалаккисса видеортту ва аудиозаписьру, ХIасаннул цалвагу, ттулмур оьрмулувугу захIмат-жапасса чIунну дусса ппурттуву. Байтурмансса смартфон щинавун дагьну, гьарзат зия хьуна. Цува цIуцIаврищал талай усса ппурттувугума ХIасан куна чялишну дакI дацIанмур буллалисса дус на утти чув лякъинссар…
Гьай-гьай, шаэрнацIа хьувкунни миллат ятин шайсса. Амма, литературалул чулуха лакрал миллат хъунмасса бахтти-талихI бусса миллатри. Бюхттулсса шаэртал лявхъусса миллатри. Вайннаву ца язимур кIанттай, ххуттай уссар жул даврил уртакь, насихIатчи, учитель, дус ХIасан КIуруховгу.

ПатIимат Рамазанова