ХIасан КIуруховлу хьунтIиссия 70 шин!

ХIасан КIурухов

ХIасан КIуруховлул цIа ччянира цIакь хьуссар лакрал ттизаманнул литературалуву. Литературалул утта ххуллийхсса манзилгу, хьунивминнуй увагу лахъи къалавгун, ванал лавсуна сайки найбунува. Ххявххун, увххуна художествалул асардал дунияллийн. Увхшиву асар хъанахъигу бувна, ганиннин хъинну чанссанначIа дакъа къадиркIсса, ляличIинура авадансса (учин бучIир, хIатта цирив ца авдалшиврул хIахIгума бусса), хар-хавар бакъасса лащанбавурттал ва аьнтIикIасса суратирттал видурцIусса назмурдайну. Мукун бикIайссар инсаннан гьунар тIабиаьтрал чумартну итабавкьусса чIумал.
Мува гьунарданул хъуншиврух ва цанна итадаркьусса чIумул (шаэрнан итадаркьусса чIумул) къачIиришиврух бурувгуннив тIурча, ХIасаннул чивчумур бюхъай хъинну чанну чIалачIисса бикIангу, ванал шеърирду ххираминнал дакIурдиву «хIайп» хIаласса асарду загьир буллалисса. Амма чивчуну, чулийн бувкмигу бацIанссар тIиссару сивсусса бардултну цивппа лявхъусса гьанулул хIакьшиврулгу, даччин дакъасса поэзиялул абадшиврулгу – ялун дучIантIисса чIуннардил лахъишиврий.
Шяъваннул арс ХIасан КIурухов увссар Щуну-Зунттул даралувусса щархъал дянив ца яла хъуннамурну ва махъ нанимурну мудангу ккаллину диркIсса, хIакьинугу ккаллисса, лап авадансса аьдатирттал ва багьу-бизулул заллусса Вихьуллал шяраву. Лакку билаятрай чIявуссаннан кIулсса, бусравсса Шяъваннул ва Сиянатлул кулпатраву.
Буттал шяраву школагу къуртал бувну, 1973-кусса шинал ХIасан увхссар Дагъусттаннал педагогикалул институтравун. Институт бувккуну махъ ца шинай дарс дихьлай ивкIссар Ккуллал шяраву. 1980-кусса шинал увхссар Москавуллал Литературалул институтравун. Му къуртал бувну мукьах зий ивкIссар «ЦIубарз» журналданий ва «Илчилий».
Лакку мазрай ХIасан КIуруховлул итабавкьуссар шеърирдал ххюва жуж. Ванал шеърирдал кIива лу, оьруснайн таржума бувну, бувкссар Москавливгу.
ХIасан КIуруховлул творчество ххирасса, ванал асардах мудангу мякьсса инсантурал чулухасса рязи бакъашиву дикIайнуккива мудангу цара-цасса – ХIасан чанну чичлай ур тIисса. Ванал цIусса назмурду дунияллийн дуккаву мукунсса буккултран ца чIири-хъунсса байрандалийн кIура даяйсса диркIсса ххай ура. Ми буккултрал дянивгу хъаннилмур бутIа ххинугу хъунмасса бикIайнуккива. Ци кIулли, ваналгу, гьарца цалва чивчумур байрандалийн буклай бикIувча тIисса нижатрай, чанну бакъа къачичайсса бивк1ссаривгу, мукунсса ореолданул тIинтталу ялапар хъанан цанмагу ххишала бакъа тIааьннугу бикIайхьунссия.
Шаэр хIисаврай акъассагу, лакрал ва дагъусттаннал буккултран ХIасан КIуруховлул цIа дак1ний лич1ант1иссар ххишала акъа итххявхсса, зат бувчIусса журналист, публицист хIисаврайгу.
Жува ХIасаннуцIа хьуну вай гьантрай бартларгссар 7 шин! Цаннагу хьунтIиссия 70 шин!

Р Башаев

ХIасан КIурухов

* * *
Оьмал-БакIул бакIрая
Уруганна лагмава,
Увччу хьуннин хIачIанна
ШамратIаясса гьава.

Майдан Вихьуллал арих
Цал ттигу ябитанна,
МурцIуиттав кьюрчусса
Макьгу личин ританна.

Ттун ватан ххирассар тIий,
Ганз къабулланна хъуру,
Ххирар тIий, ххяхха буклай
КъабивкIссар буттахъулгу.

Амма диркIссар гайннаву
Хъит-шит чансса чувшиву.
Хъуни махъру къабуслай
Яхъанансса хъуншиву.

Азардахъул шиннардий
Хъун дурссар гайннал Ватан,
Шайвавли жущарагу
Гайннал кьариртмур ядан?

Вайнна Вихьуллал щарнийн
Бургъил тIинтту зизавай:
Нава шикку лявхъусса
Щукру хъунасса Заннайн!

Бяхълай бур улча…

Руслан Башаевлущал къахъну
шахьлахьийни загьир хьусса асарду

Гъан хъанай, лахъ хъанай бур
Ссавний кьурукьрал кьур-кьур,
Ссаллив буруккинттарай
Пахъ багьну бур Лахъи къур.

Сив-сив тIисса гъаралу
Бяхълай бур Буттал улча…
Ачу, дус, та кьунттулу
Ликказан дуваннуча.

Бизанну жула кIункIур,
Бярал пущу-пуркIулий,
Ссутнил ссят кьутIа тIий дур
Жула оьрмулул хьулийн.

ДакIруми дур хъит-шитлий,
Ссутнийн мютIий хьун къаччай…
– Ми кьурчIисса хIачIия
РутIала жунна, маччай!

Ттуйнгу, тай барзунттайнгу
Хъинсса бияннав уча,
Сив-сив тIисса гъаралу
Бяхълай бур Буттал улча…

Гьарай, вил пашманшиву,
Кьянатсса Буттал аьрщий,
Цумур ххуллул дуланттух
Бяйкьуривав вил арши?

Мудан вих ябивтукун
Иттав аьтIаву кьючай,
Хъин къашай азар кунма,
Жун нясив бувсса улчай!

Арх хъанай, бухлаглай бур
Ссавний кьурукьрал кьур-кьур,
ЦIими хьунну щив-щив тIий,
Щаран бикIлай бур кIункIур.

Ттурлу ва цIан татлай дур
Барзунттай ва хъачI-мачIай,
– Ми кьурчIисса хIачIия
Дуривкьай ттигу, маччай?

Духьурча, ца буцIала,
Хханхха цIунцIу тIий бурча!
Сив-сив тIисса гъаралу
Бяхълай бур Буттал улча…

Марч бивщукун, байбишай
Мурхьирдал аьлагъужа,
МаркIачIан бувксса барзгу –
ДакI хъинсса лакку къужа.

Пахъ дагьну дур ттул щаргу
Щуну-Зунттул щутталу,
Шярава хъун ххуллугу
Ливхъун най бур уттану.

ЩяивкIун ура, дакIгу
БарзунттацIун дарзуну,
Цимигу шинай дуллай,
Къуртал къархьу ларзулу.

Яхъанан кьаст дуссия
Вихьлив, буттал къатлуву –
Ттул кьастру лув лирчIунни
КIусса чIумул къатлилу.

Бакъачулийнмай хьунни
Ттул оьрмулул хьулурду,
Дунъяллул вайварттаву
Бяйкьунни ттул ххуллурду.

Алвагь дакIнил асарду
Ири-иривнайх бачIав,
КъабучIимунил кIичIу,
НахIала буллай, хIачIав.

Тти гьа хьуну бур дакIнин
Оьрмулул аьлагъужа,
Шавай ур ттуявагу
Иминсса лакку къужа.

Амма акъара хIайп тIий
Оьван бувтсса оьрмулий,
Ванахха марч ттуйх ках тIий
Буттал къатлул бухкIуллий.

ХьхьичI­ажарттащал

ЦIаннал хъува хъякувкун,
Чаннал кIурх кIутта дучIай,
ЧантI кусса базурдавух
Тазасса дюхлу кIучIай.

ХьхьичIажарттащал ивзун,
ЩяивкIун ура хъюву,
Гьис-гьис тIисса дюхлулий
Дарссунни дакIнил къюву.

Бару бувсса барзунттал
ЦIан-чани кIилирчIунни,
Лахьхьусса хажалатру
ЦIаннавура лирчIунни.

Щуну-зунттул лахъшиву
ЧIалан риртунни хьхьунил,
Ццах чин дунни пахъшиву
Ччясса лелуххул чIунил.

Зунзулчаннал зумардай
Лап чаннура на хьусса,
Ци бави – вай лахIзардай
Шану бикIай нахIусса.

Танмалшиву ххи хьуну,
Тяту буллай личIара,
Ч1арах лагай макI хьуну
Ччясса кIюрхнил ишара.

Щукру хIакьинувагу
Бювхъусса ччяни изан,
Щукру ккавксса цал ттигу
ЦIусса кьинилул биза.

Ци кIулссар ттун кIа Заннал
Ци чивчуну буссарив.
Укунсса кIюрхру ттигу
Дуссарив, дакъассарив…

Бухсса диван

Дарусса гъинтнил кьини, Вихьлив,
Лагабургъил тIинттал дурцIусса ларзу.
Танийва, аьпа биву, буттал лавсъсса
Бухсса дивандалий
ЩябивкIун бур:
Ттул нинугу, щарссагу, душругу.
Ца бухсса дивандалий –
Ттул лавгмургу,
ХIакьинусса кьинигу,
БучIантIимургу.
Ца бухсса дивандалий –
Ттул талихIгу,
Ттул ччавугу,
Ттул вихшалагу.
Ца бухсса дивандалий –
Ттул щала оьрмулул мяъна,
Ттул щалла дуниял.
Хъунмашиву ва чIивисса
дивандалул!

* * *

Ина цIияллайн лавхъни,
Ттул аьжаивсса Изай,
Ссурулусса цIурттигу
Ссапалун къавтIун бизай.

КIюрххицIунмай щинав най
Ина хIисав хьутари,
Ссавнил вин пишкаш бувай
Бургъил тIинттал гудари.

Ина ардарах найни,
Суждалий бацIай чIаллу,
Вил мурччив тIутIиври тIий,
Хъяврин шай чIимучIалтгу.

Ина чунмай гьарчагу,
Аглан хъанай вил ялув,
ИттацIанттал хъаттирдай
Левххун бачай ттул яру.

Цаманал ччиссай

МаркIачIанмай щавщи щюллисса мачIай,
ЩатIив-щатIив бишлай, хъюлчай тIий бачай,
ЛивцIусса мурчалгу ттул симан диссай…
Буси, цукун бура, цаманал ччиссай?

МаркIачIал хъиривгу кьини кIидачIлай,
Абадсса низамрай хьхьу зана дикIай,
ЦIузурул турлилгу цIаннал мачI ттисай,
Буси, цукун бура, цаманал ччиссай?

Кьинигу тикрал шай, интгу тикрал шай,
Тайра тIутIив чантI чай та жула марщай,
НякI ссавнилгу личай тара та кисай…
Буси, цукун бура, цаманал ччиссай?

Буси, цукун бура, цаманал ччиссай,
Ттул гьавасрал ахIрам, ччаврил килисай,
ХIаз бурив бигьанма, лавгмур кьабитлай,
Цаманал хъаралу на хъамаитлай?

Буси, цукун бура, цаманал ччиссай?..

* * *

ЛарчIунни гъинтнил гъарал,
ЧIурдал кIунтIру чIа буллай,
ЧIувусса щинал синттай
ЧIюлусса макьан руцлай.

Хъирив ца чIавадушнил,
ЧIавахьулттил та чулий,
Итабавкьунни балай
Ттюнгъа-гъилисса чIуний.

Балайлуву махъругу
Ччиссаннал лавмартрая,
Циваннив аьтIийнмасса
Зунттал авдалтурая.

Агь, чанна шай, чанна шай,
Дарщусса дакIнил кьарал,
Ватандалий ларчIувкун
Гъинтнил гъилисса гъарал!

Гъапул лавгсса асардан
МалхIан кунма савав шай
Гъаралух тIуркIу тIисса
Гъилисса гъарал шай-шай.

Базурдангу дарув шай
Гъарал тIинттал галайгу,
ЧIавахьулттил та чулий
ЧIавадушнил балайгу.

Зинан

Къювурдал къама бугьлай,
Ларгсса ттул цимигу инт…
Танийсса ттул хьхьурдугу –
Ццаххандарал лабиринт.

Ссувайшиврул гьивурду
Циксса дурххурвав чурххал?
Щукру бусса тти ина –
Ттунсса Ареаднал ххал!

* * *

ЦIан шавай, чанна шавай
Зурухь дур жулла арду…
Дувакьай ттунгу, бавай,
Царай ппалул жуларду.

Жап тIий бур цала мазрай
Ссавний цIурттал гюнгутIив,
НякI талай дур пюрунтрай
Ци-цигу магьлул тIутIив.

ЧантI чин бунни хIакьину
ДакIниву асар цIусса,
ЧIаххувдушнил пиш куну,
Аьжаивну нацIусса!

Пикрирдал куклушиву
Кьаритан багьлай бур тти…
Ларгунни жагьилшиву
Мурчал бидавлий бурттий.

Бавай, хIадур дува шал
Сунттул ххаллая щаршсса,
Гъинтнил ахирданущал
Дуциннача на щарсса.

Цурив лавгсса шаттирдай
Ликлай дур хьхьунил цIурду,
Марххалттанил хъаттирдай
Левххун най бур ххуллурду.

ЦIан шавай, чанна шавай
Зурухь дур жула арду…
Дувакьай ттунгу, бавай,
Царай ппалул жуларду.

ДучIантIиссар чIун

ЦIаннал ва чаннал бяст-ччал
ЦIулагай маркIачIанмай,
Ттул цIан-чанна дуниял,
Ци хавар бур вичIанмай?

Вингу дурив, ттун кунна,
НеххамачI макIра ккаклай,
Неххал щинаву мурчайн
Щавщи хъямала багьлай?

Вихьгу бурив, ттухь кунма,
Щурщурдай щюлли дара,
Щурщулияту щашлай
ЛирцIусса цIаннал дарай?

Ттун кIулли, аьзиз, кIулли
ДучIантIишиву ца чIун –
Неххал зуманив жува
БиянтIиссару цачIун.

Зурзу чинтIиссар чаннал
Хьхьемал кIунтIаву чIапIай,
Ппай тIисса жула ххютру
Хъюлчай тIунтIиссар щатIай…

Агь, ва цими шинни
Лаккуйн къаивну,
Къайгъурдал къатIухьхьун
Щала иривну?

Утти дуссар Лаккуй
Жагьилсса дюхлу,
Ттул ччаврил минардайх
Сайр буллай ттухлу.

Ттул асардал ара
ДурчIин къархьуну,
ЧIаххувдушгу буссар
Дуснан щар хьуну.

На учIанссар тIисса
Пикри дакIнийну,
ЯхI буллай, яхъанай
Дуссар ттул нину.

Барзгу буссар ссавний
Ххуллийн буруглай,
Абадул абадлий
Щихрив ялугьлай…

* * *

Вокзал хханссар ттул дакI. Хьхьугу, кьинигу
Синхралсса ххютал ва чIурдал бувцIусса,
Замана кIибачIлай, манзиллу базлай,
ЧIумул ва ххуллурдал дазуй бавцIусса.
Щуруй дур лагмара щала дуниял,
Цурив тIайла уклай, щихрив ялугьлай
Шархьттуруллив кунна ттуву дур личIлай
ЛичIишавуртту ва цачIуншавуртту.
Тарг тIий бур ххуллурду туннурду кунма,
Чуннив лерххун най дур макь ва хъяхъаву
Оьрмулул ссятругу, вагонну кунна,
ЧIарах лерххун най дур, дацIаву дакъа.
Вокзал хханссар ттул дакI. Хьхьугу, кьинигу
Гьунтлил ва лавгмунил дазуй бавцIусса
Ттуршазара инсан вив уххарчагу,
Абадлий цивува цучIав къаливчIсса.

Заманалухь

Бивзрав, хIакьинусса лухIи заманай!
На вичIа хъамалу чIумуйнуссара…
Вилла кIусса гьиву диша цаманай,
Нарив нава ити, на вил акъара.

На ура лавгмунил пашмансса вакил,
Абадшиврул ардайн аьрххилий увксса,
Ца ттула асардал цIан-чанна шакил
БучIантIимунивун ларсун нанисса!

Увсса кьини

Ччясса зунзулчаннал ххинилсса чини,
Чаннал ва марцIшиврул махражсса ара,
Гьартану дарусса ва интнил кьини
Вана шавай ттунгу кьуния ххюра.

Кьуния ххюра шин, кьуния ххюра,
Циривав на дурсса, циривав диртсса?
Ца мутталий дакIгу азарда жура,
Къув-аьслил хьхьунурав на ниттил увсса?

Щурщурдай бур ттущал ливчIу щаращи:
– Кьуния ххюра вин, кьуния ххюра,
Агь, ца ххуйсса дурхха ва жула аьрщи
ТIутIал кIутIу тIийни арду ва дара.

Каругу тIиртIуну, кувссайн агьарча,
Иттав марцIшивуну экьидачай ссав.
Учин бакъа шия ачин багьарча,
Интнил марч, ина ттух зума учиннав?

ЧIарах ларг чIумуйгу хIайп тIий акъара,
Бюхъайхха на интнил цал ттигу уван.
Кьунну оьрчIшивугу ккарккунни макIра –
Балики ттул хьунийн талихI най бикIан.