КIулссия ттунгу Сулайман ва мунал гъан-маччами

Оьруснал хъунасса чичу Алексей Горькийл 1934-кусса шинал СССР-данул чичултрал цалчинмур съездрай Сулаймангу ххал хьуну, ганал ихтилатрахгу вичIи дирхьуну, Сулайманнуйн увкуна, ва кьуйлчинмур векрал Гомер ур куну.
Сулайманнущалсса ва ганал чичрулущалсса, мукунма ганал гъан-маччанащалсса ттул кIулшиву, дусшиву жагьилсса чIумала хьуна. Мунихлуну на жула буккултрахь бусан ччай ура лавгмуния, хъамакъабивтмуния.
1934 шинал «ЗахIматчи» тIисса, Гъумук итабакьайсса, циняв лакрансса, нюжмардий цал буккайсса, мукьра лажиндарайсса кказит бикIайва.
Га чIумал нагу, жагьилсса муаьллим, чичлан гъира бусса инсан икIайвав. На чичайссия кутIасса информацияртту, шеърирду, мукунма мюрщисса очеркру.
На кунмасса ва ттуяр чансса бугьарасса учительталгу чичлай бикIайва кказитрайн. Жу циняв, учительтал, куннан кув кIулсса бияв. Мунихлуну, жува хьунабавкьусса чIумал, мугу чIявуну базар кьинирдай Гъумук шайва, жул ихтилат кказитрай рирщусса жула макьаларттая бикIайва. Жунмавагу къакIулну, жу циняв хIарачат буллай лявкъунав цалнияр цал, цаннаяр цаннал гужну, ххуйну чичин. Миннавух бия БахIикIлатусса Исрапил Касаев, ГьунчIукьатIатусса Аьлил Аммаев, Ккулатусса Ибрагьим Къянчиев, Гъумучатусса Шагьимардан Акниев, Хъурхъиятусса Аьлихан Аьлиханов…
Та чIумал, Дагъусттаннал чичултрал съезд хьунтIиссар тIий, Гъумук редакциялул журналистътурал актив бавтIун, райкомрал къатрал хьхьичIсса клубраву ихтилат хьуна. Хъинну дакIний бур та чIумал хьусса мажлисрай ихтилат бувми. Гай чIявуми жухь дарс дихьулт бия: Минкаил Аьлиев, Жарият Ханова, Гилани ХIайдаев, Сани Зайдиев, Аьбдул-Мажид МахIаммадов, Шагь-Исмяил Сулайманов, Аьбидин ХIусайнов, Абумуслим Гунашев, Шарабуттин Рашкъуев.
Гьамин, му мажлисрай съездрайн гьан нагу ккаккан увнав. Гьуртту хьура МахIачкъалалив Чичултрал цалчинмур съездрай. Микку ттун гьарца зат цIуну, махIаттал уллай чIалай дия: ччарча шагьру, ччарча инсантал, ччарчагу учебникирттай суратирттайну ккавксса цайми миллатирттал чичулт… Га съездрай хьхьичIунмур кIану бугьлай лак бусса ххива. Гикку ихтилатру бувна Сайд-ХIусайновлул, Шовкринскийл, Чариновлул, ГьитIинаевлул, Кьурбан-Аьлиевлул, Къапиевлул…
Съездрай яла хIурмат бумину бия Сулайман Стальский, Аьбдуллагь Ма­хIаммадов, ХIамзат ЦIадасса, ЧIукундалав ХIажи. Вай бия оьрмурдал хъуними. Съездрайн бувкIминнаву, оьрмулул шиннардих бурувгун, ттуяр чIавасса цаягу акъая.

Дагъусттаннал Чичултрал цалчинмур съездрай.1934 ш.

Тания махъ на, ца шанна шинавун, Дагъусттаннал обкомрал ца отделданул заведующийну зун увхра. Му чIумул дянив Сулайман Стальский щалагу билаятрайх цIа дурксса шаэр хьуна. Сулайманнул шеърирду ва назмурду ххишала дакъа пасихIну оьрус мазрайн таржума дуруна Апанни Къапиевлул ва цаймигу оьрус шаэртурал. Щалагу билаятрайсса издательствардая чагъарду букIлан бивкIуна Сулайманнул шеърирдал подстрочникру цачIан гьан бувара, цала-цала мазурдий бивщуну, итабакьин тIий. Му чIумал издательствалул хъунма директорну уссия хъинну пагьму бусса журналист Дмитрий Шилов. Яла ганаяту хьуна «Дагправда» кказитрал редактор, Горком партиялул секретарь, Республикалул Министртурал советрал председательнал заместитель.
Гьамин, Шиловлул хIарачатрайну мукьвагу мурцIу щаллусса подстрочникру сакин бувна. Утти, оьрмугу, пикрирдугу баххана хьуну махъ, аьлимтурал ва чичултрал дянив жура-журасса пикри-зикри сукку хьунни: ай, ми Сталиннуха ва партиялуха цIарду дуллалисса одарду-назмурду Сулайманнул цала къачирчуну дуна, ганахлу таржумачитурал чирчуссар, ягу Сулайман мукун цIа дансса, ккалли ансса чичу къаивкIссар тIий, ччи-ччиманал ччи-ччимур буслай.
Ттул пикрилий, ми, хъирив къалавна, чIелмултравун ши бичлачисса махъру хъанай бур. Гай шеърирду мяйжаннугу щил буссарив кIул бан захIматсса зат бакъар.
Шиккува ца цамургу пикри бусавияв, цума совет шаэрналли та чIумал Сталин къаччай унува, ганаяту цIа дуллалисса назму чирчусса? Ягу мукунна партиялухагу.
Бур, мяйжаннугу, шеърирду та заманнай чивчусса, Лениннул-Сталиннул ягу партиялул тIутIимур, чичлачимур иширайну щаллу хъанай бакъархха, ва иш-тагьар къабучIирхха, хъирив лаян аьркиннихха хъуниминнан тIий, хъуниминнахь цахьва гъалгъа тIисса. Масала, мукунсса шеърирду бур Чук1ундалав ХIажинал. Амма ганал гай шеърирду я партия, я Ленин, ягу Сталин къаччай, гайнналли оьбала буллалисса тIий бакъарча, гайннайн вихну, гайннан иш мяйжаннугу кIул хьурча, гьарца диялдакъашивуртту тIайла дацIан данссархха тIисса пикрилийсса бур.
Сулайманнул арс Мусаиб ттул дусгу ия, гьалмахчугу ия. Жу кIиягу ца къатлуву ялапар хъанай бикIайссияв. Мусаиб тамансса хIаллай цала буттал секретарьшиву дуллай ивкIун ия. Яла цувагу чичлан айивхьуну ия. Ппу ивкIуну махъ РСФСР-данул Верховный Советрал депутатну увчIуна. Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьусса чIумал, Мусаибгу цала хушрай аьрайн лавгуна. Яла га Сталинградуллал фронтрай талатавриву виричу куна ивкIуна.
Ттухь цIуххирча, Сулайман Стальский так ца лазгиял шаэр акъар. Ва махъ цува сагъну унува Сулайманнул цалагу тасттикь бувна. Ганал куна: «На чичлай ура ятIул аьралунная, колхозирттая, партиялия – ми гьарзат цинявннан шарикссар». МуницIун ххи бан на учивияв, Сулайман жула Дагъусттаннал литературалул гьанулул чартту бивхьуминнавасса цар. Га цувагу халкьуннал литературалува аьлтту хьуминнал цар. Ганайхчин ва ганал уртакьтурайхчин хъун хьуссар дагъусттаннал литературалул тарих. Тарих тIурча, банна куну бан шайсса зат бакъар. Балайлува махъ экьибутан къашайссар тIисса кунма, тарихрава я Сулайман, я цайми экьибичин къабюхъайссар.
Сулайман Стальскийл цIа Дагьус­ттаннал цинявгу халкьуннан пахруну дикIантIиссар.
Ухссавнил Ккавкказ фашистътурацIа марцI бувсса чIумал, душмантурал чапхунная чичин Дагъусттанная ца группа журналистътурал, чичултрал тIайла бувккуна. Нагу гьуртту хьуссияв га группалувух. Жу Пятигорскалий бавцIуру КъапиевхъачIа. Гикку жун Наталья Къа­­­пиевал ккаккан бувна фашистътурал итабакьлай бивкIсса кказитру. «Эхо Кавказа» тIисса кказитрай ттун ххал хьуна хъунмасса статья Сулайман ва Апанни ххишала бакъа кьюкьин буллай, кьадар буллай, ай, чичин буккин къакIулсса Сулайман ци шаэрди икIайсса, мунал таржумачигу ци гьунарданул заллур икIайсса тIисса? Ми коммунистътурал вари-тари тIий… На Къапиевахь цIуххав: – Ина цичара ва статьялийн? Ганил ттухьхьун жаваб дуллуна суалданийну: – Агар Сулайман ва Апанни муксса пагьму бакъасса, ссанчIав ккалли-сан бакъасса бивкIссания, душманнан ссан аьркинссия миннаяту гъалгъавагу буллан? ЧIалай бурхха, миннал чивчумур хъиннува гужну талай бушиву хIакьину душмантуращал…
ХIакьинугу Сулайман Стальскийл чивчумур жущала архIал, жунма кумаг буллай, талай буссар оьрмулувусса оькки­мунищал, бавккумунищал, кьадаршиврущал – ххуймунил цIаний, халкьуннал рахIатшиврул цIаний, тIайламунил цIаний!