Къурайзунаха зайланма
Шяраву ттун яла нигь дума инсан ия къурайзу. ОьрчIний жу щяйтIантрая, сухасулуя, хIатта жанавардания кунма нигьа бусайвав къурайзуная. Лухччи-къур ядан, ятту-гъаттара урттуйн къабиян къаралданий ивтсса, цала даву дагьайкун дуллалисса адамина душманну чIалан икIайва. Душманну чIаларчагу зат бакъаяхха, муная гужну нигьа буслай бакъания. Шяраву яла оьхIалма адамина ивтун ияв къакIулли къурайзуну. Инттухавай зунттурдал щюлли махмур лавххуннихха, бавал жу гьан бувайвав Къакъая урттул чантай буцIин.
Бюрчурдин, чIируннан мюрш ххулув къагьабувну, витаминнан цIууртту аьркинссар тIунтIиссия бава. Ттунма бярчру, кьункри, гадри ххиранугу, бавал уртту дуван гьан буллантIишиву кIулну, къабайссания кьункри, чIиру тIун бикIайссияв. Бавахь къагьанна, къаданна тIисса ишгу бакъассия, «къа» бакъассия бувагу. Сисайххивав?! КIюрххила бизан бувну, нагу, хъунмур ссугу гьан бунну ца кьини, цилла кIюрххилсса дуваннин урттул чантайртту буцIин. Жущалва чIаххувдушгу буцарду, цахъис сивсунугу бикIан, къурайзунахьхьун бириярча, чIаххувдушнин му маччасса ухьувкун, бавагу къабаттанхьуву тIисса тамахIрай. Буниялттунгу, багу-баттайва къурайзунал жу кунмасса уртту дацай цуркинт. Зунтту-ратIув, щилчIав я къабияйний, къип-шип тIий, буцIарду чантайртту. Урттугу личIину гьаз хьун дурахьувкун, хъунмурчIин шанчIапIалъя буцIайссагу.Чантай буцIин бангу бигьа къабикIайва, канивун уртту дириллай-къадириллай дикIайва. Кувний бавал, зу кьинибархан тIуркIутIий буссияв, чантайртту ххуйну буцIин бувну бакъар тIий, дяъвигуяхха бувайсса. Бавал цIа дуван, кIюрххилсса хIалал дуван тай чантайртту гужну буцIин буванну тIий ,кацIру буллай, ликIлай, биялсса захIмат бувайссия.
Булувкьуну урттуцIун лачIлачIисса ттул ччаннал хьхьичIух ца ппурттуву къагьаннав шатта. Бусса чаралий вевгу куну, махъунмай хъит учав. Нигьа бусаврил, тик бивкIсса кIану бакъарив, ччех бивкIун багьунна ратIув. Дяркъусса ратIнил щинал тюту бувсса на зурзу-кувку тIий бура, гуж-балагь яннагу мюрщисса карунних хьхьирцIуну, бавчуру чантайрттугу мукьах бивщуну, шаппай. Нигьа бусаврил ттун га шатта цуппагу хъунману чIалай бухьунссия, аждагьа ккавксса кунма ццах бувххун бура. Шатта ххяххарчагу баттан, гивах ца щяпагу буварду. ДакI ват-ват тIий дия, чун бургарчагу, ччанналух шатри заназисса дарс дизлай дия. Шаппай биян хьуния тIий бура. Зунтту-ратI риртун, Щамххала-къурнил хъачIрайн гьаз шайхту, жул къюкIру дацIавай лирчIуна: ттуккуксса ттархьгу дургьуну жул хьунин най ия къурайзу! Мяйжаннугусса аждагьа утти ккавксса ххива! «Лихъияра, лихъияра!, – вев тIун бивкIунни хъунмур ссу. ЧIаххувдуш ца чулинмай ссу ва на цамур чулинмай ливхъру бусса чаралий. Щамххала къурух лавай. РапI-рапI тIисса шаттирдал чIунийну бувчIлай бур оькъужа хъирив хьуну най ушиву. Махъунмайвагу буруглай бакъару. Ца лахIзалуву ссу, «гьуягу» куну, щях бивщуну лавгунни.
АрхIала ттун бавунни ссил ттиликIрахун щусса ттуршал запIлил чIу. Мува хIалатраву, цIуцIаврил къиялийсса ссугу кьабивтун, къурайзу чIаххувдушнил хъирив агьунни. ТтиликIрахун ттархь диянсса бувчIуну, тагу къак куну бавцIунни. Зевххунни жуща чантайртту. Атил хьусса, чурх зурзу тIисса ттуща чантай хъап тIиний, ца оьккину урувгунни Гитлер-къужа. Ганал сситтуйсса, мюрщисса яруннийн я тIайла бацIайхту, ччинал ччимур зеххича, на бити учинссия. ЧIаххувдушнил хIарачат бунни, лергъа тIий, ина маччашиву кIул бунни, зана бува жул чантайртту, жу ми буцIлай захIмат буварду, ххишала цурк къабанну, ва ххуллухьсса цIими бува тIий. Агь, вил къаттай!
Ссу цIуцIисса, хъирив кьини яла лухIи гьантIисса бянивссаннул къиялул цIуру-кIурулий, чIаххувдуш маччасса къурайзунаха зайлай, на дякъил ва нигьал кьантIа тIий, ххишала аждагьа-къужа яхъанахъисса махIлалул чулинмай шавагу къабизанна тIий, шаппай бавчуру. Къабувсъссия бавахь къурайзунал ссил бянивн ттархь лаян дувавриягу, шатта ккавксса ттул къюкI дацIавай личIавриягу. БачIва бувсса чантайрттал хъирив къурайзухъаннин лавгсса бавалгу аьллали бувну кьабивтссару хъирив кьинирдай, «щил душру буссарив бувсъссания, къазеххинтIиссия тIий ия», – куну. Пуланхъал душру бакъахьурча, ттуршах батлан бучIихьунссия… Тания махъ Лув махIлалийх лавай къурайзу авчуннихха, чIутIул ккулла хьуну шаппай лихъайссияв. Бюхъайва та къурайзу дунияллия лавгсса кьини на рахIатну ссихI ласласисса мутталул дайдихьу, вас-ццахлил дайлитIу хьуну дикIангу.
***
Ттулмур хаварданул хъирив хъамалудушнилссагу
Жу школалий дуклакисса шинну. Оьл ябайссия цинявннал кунма. Яхьун багьлай бия. Колхозрал уртту ххартI дан, ххулув бан къабитайсса чIунну. Ца жула хъунил маршлуя циксса ххулув хьунссар. Ца ччарнил нахьгу! Ялагу аьмал бан, захIмат буллан багьайва. Лавгун бия ттул дада ва ссугу къарду дан: Махъ-Нех тIий дуссар чIирисса нех Гьухъаллал махъух най, ЯтIул-ламулу Хъун-неххавух хIала дурхсса.
Га Махъ-нехгу арийлла лархъун, цучIав къалагайсса, тачIав щилчIав мухI къащайсса, къадуцайсса, хъинну захIматсса кьацагьан (кьаца диркIсса дуну тIий), лавгун гичча, хъинну захIматну къардугу дурну, бригадирнан ххал къахьун, цIан ларкьуну махъ шаппай нанисса нинугу, душгу, дакI къаххуйсса чIаххувщарнил маз бувну, къаралданий авцIусса къурайзул зерххуну тай къардугу (4-5 километралул манзилданий ларсун бувкIсса, гьа!), зевххуну мухIругу, аьгу- аьтIий, бувкIуна дадагу, ссугу шаппай. Нава та чIумал чIивисса бивк1нугу, ва сурат хьхьичIа къадукьай! Та къурайзугу ччянива ахиратрал хьуссар, аьпа баннав чинссагу чIявусса къавхьуссар!
ПатIимат Рамазанова