«Ххуллурду ва ахIмакьтал»

Дагъусттаннал ххуллурдай­сса тагьар чIявучил зуму-ккарччулун дагьсса дур: вания буккан буллай бур хъярчийсса ва туристътал нигьа бусан буллалисса хаварду ва видеороликру, ваниясса ихтилатру хъанай бур ичIувагу, республикалул властьрал лагрулий дуллалисса личIи-личIисса батIавурттайгу.

ЧIярусса шиннардил хьхьичIва «В России две беды: дураки и дороги» куну бур. Гания шиннай ххуллурдалмур тагьар хъин чулийннай цукссагу даххана хьуну дур, жучIава хIакьину къачансса бур цIусса, гьарта-гьарзасса, ттизаманнул тIалавшиннардацIун бавкьуну бувсса ххуллурду. Амма вай ххуллурдайн бувкминнал къу­ццу тIутIаву ялуннагу оькки хьуну дур, ххуллурдай цалвагу, цайминналгу оьрмурду нигьачIаврилун бутлатисса ахIмакьтал, чIяву хьурча бакъа, чан хъанай бакъар. ЦIусса ххуллурдайгу укунминнан скоростьгу, кIанугу биял хъанай бакъар. Ххуллурдайсса низамлиявурттал ва вайннухлу дукIлакIисса аькIрал чулуха Да­гъусттан хьхьичIххуттай бур.
Я аькьлулуща, я кIулшилуща лаласун шайсса иш бакъар, циван дуссарив укунсса тагьар ссавур гьарцимурцаннувура дува тIисса ислам диндалул агьлу ялапар хъанахъисса, хаснува махъа нани­сса чIявуми жагьилтал диндалийну къуццу тIутIисса республикалий. Иш жулла темпераментравур, оьтту кIиришиврувур бусса тIиссагу бур. Укунсса кIанттурдал ахир цукунсса шайссарив чIумул цалгу-кIилгу ккаккан къабувуннихха, циванни цаннан, ацIуннан, ттуршуннан хьумур махъминнан дарсну къахъанахъисса. Оьрусрай учай «умный учится на своих ошибках, а дурак – на чужих» куну. Амма, лагма-ялттумигу ццаххандарал бувну, вайннал цIуллу-сагъшиврун ва оьрмулун нигьачIишиву дусса тагьаргу хIасул дурну, хъуннасса виричувшиву дурсса кунма, цаятува цивппа рязину, дара ласун дуллалисса аьлагъужалущал ссур хьуну заназисса «къучитал» цукунчIав чан хъанай бакъар.

Ххуллийн бувкминнал (щупиртал бикIу, бахьттагьалт бикIу) хьхьичIва-хьхьичI хIурмат бикIан аьркинни цивппа кунма ххуллийн бувксса цайми инсантуралгу. ЖучIаварив му бакъар. Ччи-ччиний машинартту бацIан буллай бур, ччиний кьабитлай бур, так цанма дюхъну, цанма бигьану бухьурча, цаманал пикри къабуллай.
Гьарцагу инсаннал цахьра дур ихтияр цалва оьрму цанма ччикун бутансса (ахирданий цимурцаннул жаваб гьарнал цала дулун найгу ухьувкун), агана мунийну цама инсаннан зарал биллай бакъахьурча. Жулва щупиртуран ва бахьттагьалтран чIявуминнан хъамабитлай бур ххуллурдай, цив­ппа бакъасса, чIявусса цаймигу бушиву. Укунсса вайннахь учингу ччан бикIай: «Да, гьалмахчув, вилва оьрмулун винма ччимур буллалу, так шагьрулучIату, инсантурачIату архну, цучIав акъа­сса авлахърайн лавгун».
БакIраву мудан щурущисса пикрирдавасса ца ялагу: «Светофорданул ятIулсса чани лавхъун бунува, вахIшитал кунма, кияхун, урчIахунгу къабурувгун, сивсуну ххуллул шия тийн лахълахъисса инсантурал бакIраву ци дурвав» тIисса. Шагьрулул кIичIирттавусса ккаччанна цаппарасса инсантураннияр ххишаласса аькьлу-кIулши дур, вайгума буссар щюллимур чани лахъаннин, инсантал бачиннин бавцIуну, цивппагу миннащал бачин.

Ца-кIива махъ шагьрулул нигьачIийми участокирдавасса цаннин ккаллисса КОР-дануцIухсса ххуллиягу, хаснуварив Троллейбусрал кольцорая, Семендер поселокрайн бияннинсса каналдануцIухмуния. Ттун ттунма къачанну гьан багьай ва ххуллийх. Таксилийн оьвкусса чIумал, чIявуми таксистътал ва ххуллийх бачай, Ахъушинскийл проспектрайхсса пробкардавух ва светофордайх къабачиншиврул. АцIа таксистнава мяйя ­уссар телефонналувун кьувтIуну, ца ка рульданий, вамур – телефондалуву цирив чичлай, яругу – жагь ххуллий, жагь телефонналуву. Цал-цал, ссавур духларгун, угума-учара ххуллух буруглан кIива ягума чансса жулва ххуллурдай вил ца я ххуллий, ца телефонналуву къахъинахха куну. АцIа таксистнава ца-кIиннал чара бакъа обгонгу дуллантIиссар кIаксса къумасса, ца-кIива ша­ттирал чулухунмай хьурча, машина най буна щинаву хьунтIисса каналдануцIухсса ххуллий.

Ва участокрай инсантурал къатрал дарвазартту, бухкIуллив буссар машинартту ссур хьуну нанисса ххуллийн буклай. Бахьттагьалтрансса тротуарду шикку тачIав къабивкIссар, я вай бувансса аьрщарал сантиметIрарагу дакъассар лирчIун. Жулва инсантурал, укунмасса бикIу, къуллугъирттайсса бикIу, къанихшиву сававнугур баларду хъанахъисса. Цу-ухьурчангу, закондалийн бувну къуццу тIий ивкIссания, гьарцаннал законгу, низамгу цаятура дайдихьлай диркIссания, укун кьюкьаласса, цайми регионну жуйва хъян­сса тагьар шагьрурдал я ххуллурдай, я кIичIирттаву, я электросетирдай, я цайми кIанттурдай къадикIантIиссия.
КОРдануцIухсса ххуллуцIух ттинин цимирагу шинал хьхьичIра дайгьузанну дувангу къаличIину захIматсса иш бухьунссия. Ва­ницIун, жулва билаятрал цайми регионнал шагьрурдай кунна, щинацIухсса ххуллий авурну чIалан, чанигу бувцусса, цайми-цайми затругу дурсса Набережнаягума буван хьунссия.
Цила чIумал кIай аьрщив дарххуну, тири-хъири къадурния, дяшагьрулува каналдануцIух кIихуннай Семендердайн ва шагьрулувун махъуннай ца-кIира маршрутгума тIитIин бюхъан­ссия, Ахъушинскийл цIанийсса проспектрайх наними машинартту, пробкартту чан буван, щупиртуран ва пассажиртуран бигьашиву хьун.
Агьалинай дакI цIуцIисса къуллугъчитал чансса бушиву ца бала. КIилчинмур бала – жува жулва кIичIираву, жулла поселокрай, жулва шагьрулий низам ва марцIшиву дикIан жуйнна хъар хъанахъимур, жущара дуван шаймур къадуллалисса бушаву. Ягу билаятрал, республикалул бакIчи иян аьркинссарив гьарца къушлийн, ччи-ччинийн ччюрк дичлан къабучIишиву, ххуллийн увккукун, инава кунмасса цайми инсанталгу бушиву дакIнийну, цаманалгу хIурмат буну къуццу тIун аьркиншиву буслай. Ялагу буссару жува ссупралух жучIара низам дакъашивриясса ихтилатру буллай, амма жуватувасса чIявуминнал низамрив мукъур­ттийнурар личIлачIисса.
Гьарцаннал цаятура, цалва къушлия дайдишин аьркинссар низамгу, законгу.

Бадрижамал Аьлиева