Зунттурду – дакIнивур, дакIгу – зунттавур

ТIайланма зунттал тIабиаь­трал энциклопедиялун кка­ллисса зунттайнлахъу Миясат Аьбдуллаеваща ччянива интервью ласун ччай бия ттун. Ва Дагъусттаннайгу, цайми регионнайгу, кьатIаллил билаятирттайгу бикъаяйсса кIану бакъар. Ласгу, арсругу ванил муданмасса гьалмахтал бур аьрххирдай. Сивсуну учин буч1ир кулпатрал аьрххи-ххуллурду кунугу. Зунттавух буклай, видеортту, суратру гьан дуллай, Миясатлул дунияллул ххуйшиву цилва дустурангу ккаккан дуллай бур. Цуппа чун биярчагу, кутIану бусай га кIанттул тарихрая. Ккаккан дувай тIабиаьтрал гьайкаллу, зунттал архитектура, аьвзал заманнайва бувсса ламурду, дарвазарду. Ламурдахрив ванил личIиссара къулагъас дур, яла, махъ кIул хьуна ванил пишагу ламурду баврицIун бавхIусса бушиву. КIива мукъуйну учин, хасну ттун ттунма Миясатлуя Да­гъусттаннал тарихрацIун бав­хIусса чIявусса затру лавхьхьуссар. Ванил гъира бувтун, ххяххиярдугума чан-кьанну лахьлай байбивхьуссара. Дагъус­ттаннал географиягу. Ванил цуппа бивсса кIанттурдаясса, цилла рирщусса суратру дартIун, ца альбом буварча, Дагъусттаннал агьалинангу, туристътурангу ххуйсса бахшиш хьунссия.

Миясатлул, ванил архив ххилтIу буллалийни, ттулва бакIравун бувхсса ва пикрилухгу маслихIатрах хIисаврайсса къулагъас дуванссар тIий бура. Миясат цуппа зузисса кIанттурдайгу хъуннасса хъар ларсъсса, даврил мухIлу-хIин ххуйну кIулсса минахурди. Лайкь хьуну бур Да­гъусттаннал бакIчинал цIаниясса Барчаллагьрангу. Ванил даврил бутIа буссар билаятрал аэропортру буллалисса давривугу. Масалдаран, Саратоврал областьрайсса «Гагарин» аэропорт. Даву ванил техникалуцIун, монтажрацIун дархIусса дур, дакIмур –романтикалуцIун, илкиншивруцIун. Ванищалли ттул хIакьинусса ихтилатгу.

– Миясат, буси вилва мархрая, часса бура, щиясса бура?
– На Ккулату бура, ттул бу­тта Рамазан тIаннул усттарнугу, Ккуллал азарханалий завхознугу зий икIайссия. Нину дунияллийн дуркссар вил буттал шяраву, Цалчинмур ЦIувкIрав, ниттил ппу ХIасан Жалилов ЦIувкIрав школалул директорну зун гьан увну ивкIссар. ЧIяв, Ккулувгу директорну зий ивкIссар ниттил ппу, ванал щарну бувцуссар чIяйридуш ХIурия. Щарссанищал ЦIувкIрав зий шин дурссар, вай яхъанай бивкIсса Мурта­хъал Бадавинал ужагърайри ттул нину Узлипат дунияллийн дурксса. ЦIувкIрав бувнутIий зул жяматрал ванин ттиркьюкьал чарссагума пишкаш дурну диркIссар. Ниттилмур гихунмайсса кьадар кьурчIисса хьуну бур. Бронь дунура, ппу ХIасан аьрайн лавгссар хушрай, аьрая занагу къавхьуссар, ниттил нинугу захIматрал фронтрай диркIуссар, шанна шинаву ятинну цурдалу лирчIсса нину яхI бувну чивун дуркссар, колхозрал давурттай зий дикIайссия, буттащал хIарачат бувну, ххюва оьрчI, ччаннай бацIан бувну, чивун буккан бувссар. Уссу Аха Юсупов Элмурдал академиялул Геологиялул институтраву хъунама элмийсса сотрудникну зий ур, кIилчинма уссу Сулайман — Ростехнадзорданул паччахIлугърал инспекторну. Ссу ПатIимат дарзи бур, ательелуву зий бур. Ттул кIия арс ур: Арслан ва АхIмад. Лас Аьбдуллагу, оьрмулул гьалмахчув ушивруцIун, аьрххи-ххуллурдалгу гьалмахчуври. Нава куна, ххявххун ивзун, чярхний ачин карчI дакъасса ур.

– Миясат, утти даврия, пишалия.
– На Владиккавкказрай къуртал бувссар Зунттал шяраваллил хозяйстволул институт (Горский сельскохозяйственный институт), электрофикациялул ва автоматизациялул факультет. Хъунама уссу Владиккавкказрай дуклай уну, нагу ганачIан лавгссияв. Зий бивкIра 17 шинай «Дагэлектросетьрай» инженер-электрикну, отделданул хъунмурну. Мукунма «Газпромрай» зий бивкIра, цIанакул «Мостоотряд- 99» АО-лий зий бура отделданул хъунмурну. Зий буру МахIачкъалаллал аэропортрал самолетру гьаз шайсса, ликкайсса полоса гьарта бувавриха ва цIусса, 3200 метра лахъишиврул ва 45 метра утташиврул дусса полоса бувавриха, дуллай буру цаймигу давуртту.|

– Миясат, хъаннил пиша бакъануккар вил, цукун, циван язи бувгьуссия?

– Ттун физикалул, математикалул дарсру ххирасса дикIайва.

– Цукун кIункIу хьура ина зунттавух буклан, цалчинсса аьрххи чун хьуссия?

– Гьарца кьини цумур-бунугу цIусса кIану ххал буван ччисса зувулул кIункIу бувунна. 1994 шинал ттул бухликкурал ттурчIай, суставрай операция бувна. КIусса затру гьаз дан къабучIиссар, ва къабучIиссар, та къахъинссар тIисса къадагъарттая шацI хьунав, 2011 шинал, кьинирдал ца кьини, 20 килограмм дусса рюкзакгу ххюрхху бувну, ТIляратIиял райондалийн лавгссара ласнащал ва 11 шинавусса арснащал. Тания махъ жул кулпатравун дурхссар ва азар. Ца бигьалагай кьини шарда дуварча, хъиривмур бигьалагай кьинирдай чун-бунугу гьан аьркинссару. Ва цIакь хьусса аьдатри. Муниятур на учайсса «бигьалагай кьинилул аьрххи (поход выходного дня)» кунугу.
– Миясат, аьрххи-хху­ллурдан харж дурсса ар­цуй хIайп къаучарав?
– ТачIавгу. Ттун цичIав къадуллай, аьдада чIун гьан дуллай ччан къабикIай. Шанугу чанну лахъара. Мукьра ссятрайсса. Гьарца аьрххи – дарувну, чурххан малхIанну шай. Вай аьрххи-ххуллурдай тарихрал, географиялул, культуралул, гьарзатрал хIакъиравусса кIулшивуртту куртIгу, цIакьгу хъанахъиссар.ЧIявусса агьлу ттухь бикIай, вил гиднал кIулшивуртту дур, туризмалущал дахIавугу дурив тIий. Дакъар. На навалусса мусапирда. Ттулва дустал, гьалмахтал буцара ттущалва, миннан цуми-бунугу кIанттурду ххал буван ччан бивкIсса чIумал.

– Миясат, Лаккуйн туристътал ила бивчуну бакъар. Бурив Лаккуй туристътурал тамашалун лайкьсса кIанттурду?
– Лаккуйнгу занай бур цIа­накул туристътал. Ттущал цимилагу бувкIссар даврил уртакьтал Лаккуйн. Хасну Ккулув туристътал ххилаххиссагу бур. Жулва кIантту ххуйри, ябацIанмургу дур. Амма, масалдаран, Яруссаннай кунна авадансса программа къахьунссар, Яруссаннай агьали рязину личIансса маршрутрал къулайшиву му дур, гьарзат цачIу, гъанну дур, бюхттул бизантту бакъагу, ххяллу, кьакьарду, хIалурду, жюружантту, тIабиаьтрал аслийсса гьайкаллу чIярусса дур. Дагъусттаннай гьарцагу район ляличIисса дур, кIира цакуцсса район дакъар.
– Лаккуй биян ччай бунува биян къавхьусса кIану бурив?
– ПпабакIуйн лавхъссара 2012 шинал, муния арх бакъасса Чятир- БакIуйн гьаз къавхьуссара. Миккунгу гьаз хьун ччисса зуву дур. Ттун цава ца кIанайн кIийла гьаз хьун ччан къабикIай.
– Щуну-Зунттуйнния кIилва гьаз хьунна.
– Цал – кIинттул, яла – гъинттул.

– Миясат, вил Ккулувсса жюружантту ккаккайхту, Ккуллал агьлу бия, цанмавагу къакIулссия цачIава мукунсса кIантту бушиву тIий. Ялагу цукунсса тIабиаьтрал хIикматру дур Ккулув? Тамаша буван ччинан ци маслихIат банссия?
– Ттараллу тIисса кIану ябатIин къашайсса кIану бур. Европанаву яла лахъмур багъран ккаллиссар Мурлухалу тIисса кIанайсса багъ. Ккулату арх бакъасса кIанайсса. Дякъил замгьардания нигь дакъасса гьивчул ва хъюртул мурхьру аргъирайсса багъ-я. Цавай нахIусса гьивч ва хъюрт шайссия. Заллухъру бакъахьувкун, багъгу бухлагавай бур. Жувагу кьатIаллил билаятирттая дучIан дурсса, чурххан зарал­сса ахъулсса канай буру. ЖучIара кьиматрай дикIан аьркинмунил кьиматгу бакъар, ядуллайгу бакъару.

– Хьуссарив вищалва аьр­ххилий ххишала чунчIав ша къабизанна тIутIи був­сса иш?
– Ххишала чунчIав къагьанна тIун бикIарача, гьунттий кьинива бачара ялагу чунмай-бунугу. Илгьан бакъарив дакIниву, бу­кку кьатIувппай, бачу зунттавунмай тIисса. ТIляратIиял райондалийн махъва-махъ лавгсса чIумал, чятиргу бивщуну, ликказан дур­ссия. Оьккисса мугьалтту бувккун, янил ляпI учиннин жул чятирду, гьарзат дургьуну ларгуна. Дахьва чятирдава буккансса мугьлат биривна. Табасараннал ва Къайтагъуллал районнал дянив, Кужник тIисса шяраваллил чIарав кьакьлул ялтту цийнува цуппа хьусса тIабиаьтрала ламу буссар, 100 метралул лахъишиврийсса, 50 метралул лахъсса ва 6 метра утташиврул дусса. Кужникский ламу учайссар. Та ламуя арх бакъа нухругу дуссар. Ттуруллавух атилсса аьрщарайх най, та ламучIан биян ца 100 метра лирчIсса чIумал, кьяркьарай цухьлул шаттирал къалипру ккавккунни, сисайссияв туну, цухьлуйн тIайла бацIан ччай бакъарухха, жува бакIрайн багьну цухьри ххинил къабулланну куну, занабивкIссару.
– Миясат, ина дуниял ккарксса инсан бура, Турциянавун, Гуржис­ттаннайн, Чачаннавун, Ингушетиянавун, Аьсат1иннавун, Кабардин-Балкарнавун бивсса, ца-цасса тIабиаьтрал хIикматирттай тамаша бувсса, амма ина эшкьилий буслай Дагъусттаннал зунттал тIабиаьтрая бура. Ватандалух личIиссара ччавуривкьай, буниялттунгу Дагъусттаннал тIабиаьт личIинура караматссарив?
– Аьсат1иннавугу, Кабардиннавугу ябатIин къашай­сса тIабиаьт дур. Жулламур тIабиаьтрал ххуйшиврул ссигъа, тIилисин мури, жучIара гьарзат дур: зунттурду, авлахъру, хьхьири, къун, микIирал жюружантту, рельеф, арду, щаращив. Ттун, масалдаран, цумур кIанай цукунсса щаращи буссарив кIулссар. Чара бакъа шаппайгу щинащал зана шайссару. Мяйжанссар, туристътал ила бичаврия вахIшисса тIабиаьтран зарал къавхьуну къаличIантIиссар. Бюхъайссаксса неъмат ласунмур буллай бура инсаннал гьулусан дуван дурасса тIабиаьтрая. Бюхттул бизанттайн биярча, аьчух дуккай дакI.

– Ламурдахмур ччаврийнгу яржа биян буваннув? Щаращал эксперт бакъагу, ламурдалссагу бусса кIулли, буккара вил текстру социал сетирдай.
– Дагъусттаннал кьиблалул чулух хьхьичIава бувсса ххаллилсса ламурду бур. Та заманнул усттартурал кару мусилсса диркIун дур. Масалдаран, Ахттиял райондалий бур ххяллал чарттая кIаландалул къалипрай бувсса ламу. Укунмасса даражалий бувсса ламу бур Лаващиял райондалийгу, БурцIил къапурду тIисса кьакьлул ялтту. Аьравалттунсса ххуллу хIисаврай 150-200 шин хьусса ламу бухьунссар. Табасараннал райондалий Шиле тIисса шяраву бур мяр къабивщуну бувсса тIаннул ламу. Карамат! НукIузаманнул технологиялий бувсса. Укунмасса ламу бур Дахадаевский райондалий­сса Ицари тIисса шяраваллил зума-къирагърайгу. Жулва ппухълу канил пагьмурдал цIанихсса усттартал бушивруцIун, давугу дюхъан дурну, кIанийн руртун дувайсса бур. КIиттуршра шинай цIакьну бавцIусса ламурдугу – ппухълуннал гьунарданул ва бюхъулул барашиннар.
– Вила цамургу хоббилия, уртту-тIутIив кьакьан дуллай, тIаннул хахливу дирхьуну, эмаратсса картинарду дуваврия ва кьакьан дурсса уртту-тIутIал чIапрая буси. ЧIапригу инава байнуккар.

– Цал чIапар бувайсса. Яла уртту-тIутIив, дартIун, кьакьан дувара. Мукунна картинардугу. Гьаннайсса, Дагъусттаннал уртту-тIутIив, ххуйшиву, произведениярттавун ласайсса кунна, хахливун ласара. ТтучIара царагу композиция къаличIайссар, дустурал хъямала дувай, бахшиш дувара.

-Миясат, вищалсса ихтилат къуртал буванмагу ччай бакъар. Буккултгу щакъаливхнува личIанссар. На вийн Да­гъусттаннал зунттал тIабиаьтрал энциклопедия учирча, тIайлану бивщусса кьиматри тIий бура. Вийнугур цайми билаятирттал агьулданун Дагъусттан ххира хъанахъисса. ЦIуллушиву дулуннав вихьхьун уттиния тийнмайгу зунттавух буклан, къабивми кIанттурдайн биллан, цухьри ххинил буллан!

Ихтилат бувссар
ПатIимат Рамазановал