Зунттал шярава аьламравун ияннин бивтсса ххуллу

ЦIанихсса аьлимчув, техникалул элмурдал доктор, профессор, Аьрасатнал ракетарттал ва космосрал техникалул лавайсса даражалул пишакар Арсен Буйдалаевич ХIусайновлул цIа ххуйну кIулссар Дагъусттаннай дакъассагу, щалагу Москавливгу, цайми Аьрасатнал шагьрурдайгу. Ванал цIа лахъан дурну дуссар Дунияллул халкьуннал дянивсса ракетардал ва космосрал техникалул энциклопедиялийн. ХьхьичIунсса аьлимчув хIисаврай акъассагу, ва бусравну ур Москавлив ва Москавуллал областьрайсса дагъусттанлувтал цачIун буллалисса «Дагъусттан» тIисса Москавуллал Культуралул центрданул президент хIисаврайгу.

Цала даражалул бюхттулшиврух, лайкьшивурттах ва цIардах къаурувгун, дакI хъун дакъасса, аьчухсса, гьарнал чIарав ацIан ччисса, инсаншиврул бутIа ххишалану буллусса инсан ур ва.

Вай гьантрай хъанахъиссар ванал оьрмулул хъуннасса юбилей. Ва иширацIун бавхIуну жугу ихтилат барду хIурмат бусса Арсен Буйдалаевичлущал.
Цуксса мажал бакъа унугу, ванал мудангу лякъайссар чIун «Илчилул» редакциялух ххишаласса къулагъас дансса.

– Арсен Буйдалаевич, байбихьулий кутIану вила мархрая, нитти-буттая, оьрчIнийсса шиннардия бусарча ччива.

– На ура ЧукIуннал шяраву сий дусса, хъунмасса Буйдалавхъал агьулданиясса. Жул тухумрал агьлу бивкIун бур кIулшивурттайн кIункIу тIисса, дуккин гъира бусса. Махъсса никирттал агьлу чIявуми ларайсса кIулшивуртту ларсъсса бур. Бур миннаву хIакинтал, учительтал, финансирттал ва экономикалул сфералул зузалт. Так нагу, ттул арсругу лавгун буру элмулул ва техникалул ххуллийх. ХхюцIалунния лирчусса шинну хьуну дур ттул элмийсса даврищал архIал ракетарттал ва космосрал инженертал-ахттарчитал хIа­дур баву мурадрай учебно-педаго­гический давугу дачин дурну.

Ттун пахру бикIай ттула агьлу-авладрая, кIулли жула тухум ряххилчинмур никирайн, Мяммая тIайла хьуну, ттула буттайн бияннин. Ттаттал бусласимунийн бувну, Мяммал хъирив ивкIун ур Буйдалав хъунама (1834 ш.). Ва шяраву сий дусса адамина ивкIун ур. Ванал арс ХIусайн (1851-1941 шш.) – ттул ттаттал ппу, оьрмулул 15 шинаву шяраваллил юзбашину увчIуну ивкIун ур. Дахьа-махьа дакIний ур. Аьпалухьхьун лавгуна ттун кIира шин ва дачIи хьусса чIумал. Ттатта ХIажи (1882-1957 шш.) хъинну захIмат байсса инсан ия. Ванал ттун буттал кIану бувгьуссар. Нагу захIмат буллай аьдат увссара. Мудан ттуя рязийну, цIардай икIайва. «Даврил мархха» учайва ттуйн. Ттул ппу Буйдалав (1910-1944 шш.) Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьусса чIумал хушрай аьрайн лавгун ур. Дахьа-махьа дакIний бур ва дяъвилийн тIайла уклакисса куц. Таний на шанна шин шавайсса оьрчI ивкIун ура. Ппу Кьиблалул фронтрал 44-мур Аьралуннаву талай ивкIун ур. Моздок, Батайск, Ростов-на-Дону, Таганрог, Мелитополь душманная тархъан буллай лахъисса дяъвилул ххуллу бивтун бур. Жан дуллуну дур 1944-ку шинал дайдихьулий Днепр нех лахълай унува. Буттая махъва-махъсса чагъар бувкIун бур 1943-ку шинал декабрь зурул 23-нний. Ростов-на-Дону шагьру тархъан буллалисса чIумал буттал гьан бувну бивкIун бур чагъар Лакрал райондалул захIматкаштурайн, шайсса хIарачат буллай зузияра фронтран кумагран тIий оьвчаву дуллалисса. Му райондалул «Ххяххабаргъ» кказитрайгу бивщуну бивкIун бур.
ХIасил, ттул оьрчIшиву дяъвилул шиннардийн тIайла дарцIуну дур. Нагу «дяъвилул оьрчIал» никираяссара. ОьрчIнийсса шиннардий хъинну дакIний ливчIунни дяъвилия «похоронкарду» дуркIун, шяраваллил къатрава баллалисса аьтIисса хъаннил чIурду. Жу, мюрщисса оьрчIру, занан бикIайссияв хъуниминнал зикри бихьлахьисса кIанттайн, хъирив садакьалун бачIайсса ччатI, нис, дикIул касак ласуншиврул.

Жу кулпатраву шама оьрчI бияв. ЧIивима уссу 14 шинаву ивкIуна. Хъунама уссу Аьбиди (1936-1999) республикалий цIа дурксса халкьуннан кIулшивуртту дулаврил ва паччахIлугърал къуллугърал ишккакку ивкIссар. Зий ивкIссар учительну, Министртурал советрал аппаратрал жаваблувсса зузалану, чIявусса Дагъусттаннал хъуниминнал кумагчину, Верховный Советрал (Халкьуннал Мажлисрал) иширттал управляющийну. МарцIсса, тIайласса, цала даву ххуйну кIулсса пишакар ивкIссар. Ттун пахру бур ттунма эбратну хьусса, кIулшивуртту ласун гъира бувтсса, дуккин ччисса, ттула чIарав бавцIусса агьлу-авладрая, цинявппагу гъан-маччаминная.
КIицI лаган ччива буттарссу Написат – Дагъусттаннай цалчинсса хъами-хIакинтуравасса ца. Ниттиуссу Малик, Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул ветеран, чIярусса шиннардий колхозрал хъунама бухгалтерну зий ивкIсса.

Буттауссу Аьбдулмуъмин, Дагъусттаннал лайкь хьусса учитель, буттал ссурахъу Аьбдулбасир, милицанал полковник, Дагъусттаннал виваллил иширттал министрнал хъиривчуну ивкIсса. Цинявппагу жяматран бусравсса инсантал бивкIссар.

– Ци багьана хьуна бигьа бакъасса Авиациялул институт язи бугьан? КъазахIматну бияв зунттал шяравасса жагьилнан миву дуклан? Ци хьуна студент шиннардий винма асар хьунсса, дакIний личIансса иш?

– Школалий дуклакисса шиннардийва на инженер хьун хияллай икIайссияв, машинарттаву, механизмардаву зат бувчIайсса ияв. 1950-ку шиннардил ахирданий хъинну сий дуну ва хьхьичIуннай хьуну най дия авиация, ракетарттал ва космосрал техника. Яла-яла, на му чулинай кIункIу ансса, Харьковрал авиациялул институтравун уххансса, багьана хьунни 1957-ку шинал октябрь зурул 4-нний Аьрщарал цалчинсса спутник итадакьаву ва Харьков шагьру Дагъусттанная личIину архну бакъашиву. КIицI лаган ччива, на дуклакисса шиннардий шяраваллал школардай хъунисса шагьрурдал даражалийсса кIулшивуртту дулайссия. Шяраваллал школарду къуртал бувсса оьрчIру бигьанма буххайссия билаятрал хьхьичIунсса вузирдавун, хаснува та ппурттуву, Дагъусттаннал вузирдавун миллатрах бурувгун кьамул буллалисса, лимит дусса чIумал.
ХьхьичIсса зурдардий оьрус маз итххявххун къакIулшиврул цахъи захIматну бия. Лекциярду чичин хъирив лаллан къаикIайвав. Занятиярду къуртал хьуну махъ библиотекалувун занай лахьлан икIайссияв дарсру.

Тай шиннардий ттунма хъинну асар биян бувсса иш хьуна 1961-ку шинал апрель зурул 12-нний Юрий Гагарин аьламравун леххаву. Му хавар ттун бавуна самолетрай, институтрал аэродромрай цалчин парашютрая тIанкI учин нанисса чIумал. Мичча институтравун увкIсса ттуяту бавуна му хавар ттул курсрал студентътуран. Жул ххаришиврул дазу-зума дакъая. Цинявппа институтрал хIаятравун бувккун шадлугърал мажлис бувна. Та кьини тачIав хъама къаритай.

– Та, цукун агьра ина Москавлийн?

– Институт къуртал бувну махъ, хьхьичIунсса студент хIисаврай, на тIайла увккунна Машиностроениелул Центральный конструкторский бюрорайн – СССР-данул ракетардал ва космосрал ца яла хьхьичIунмур организациялийн. Ваний каялувшиву дуллай ия Генеральный конструктор, Совет Союзрал КIийла Виричув, академик В. Челомей. Ца отделениелул хъунаману ия С.Н. Хрущев, СССР-данул компартиялул генерал секретарь Н. Хрущевлул арс. Шикку на гьуртту хьура крылатый ракетардал, космосрал станциярдал ва Аьрщарал спутникирттал хъиривлаявуртту дуллалисса давурттаву. 1968-ку шинал увхра Москавуллал авиациялул институтрал (Национально-исследовательский университет) аспирантуралувун. Техникалул элмурдал кандидат ва доктор хьунсса диссертациярдугу дурурччуну, хъунама преподавательная, чIивима элмийсса зузалая айивхьуну, профессорнайн ва хьхьичIунсса элмийсса зузалайн ияннинсса ххуллу бивтссар.
ХхюцIалунния лирчусса шинну дурссар ттула кулпатращал Москавлий. Рязийну икIара Москавлий ялапар хъанай унугу, жущара Дагъусттаннал аьдатру, багьу-бизу буруччин бюхъаврия, арсналгу, душнилгу ташурду жула миллатрая бан бюхъаврия. Ччива оьрчIал оьрчIалгу жула ирс бурувччуну.

– БикIайрив зул институтраву Дагъусттаннаяссагу студентътал? Ци учивияв билаятрал хъун шагьрулий дуклакисса Дагъусттаннал жагьилтурая?

– Жул институтраву хьхьи­чIвагу, цIанагу нажагьсса бикIай Дагъусттаннаясса студентътал. Шиву дуклан хъинну захIматссар. Математикалул, физикалул дарсру чIярусса дур, техникагу захIматсса дур. Мунияту, СССР лирну махъ, 90-ку шиннардия байбивхьуну, дагъусттанлувтал цахъи бигьасса пишарду язи бугьлан бивкIунни.
ЦIанасса чIумал техникалул вузирдал сий шиная шинайн гьаз хъанай дур. Абитуриентътурангу, нитти-буттангу бувчIлай бур билаят хьхьичIунмай шаврил ца чаран хIисаврай техника тIалавну душиву.

Москавуллал вузирдаву, хаснува медициналулминнуву, дуклакисса Дагъусттаннал жагьилтурая ци учивияв тIурча, «Дагъусттан» МЦК-лул даврил лагрулийсса хIала-гьурттушиврийн бувну, учивияв: ххуйсса кIулшивуртту ласунсса гъира миннаву бур, чIявусса бур лавайсса кьиматирттай дуклакисса. Вузравусса дуккаврищал архIал факультатив курсирдайн, личIи-личIисса кружокирттайн, центрдайн занай, ххишаласса кIулшивуртту ласлай бур. ХIасил, дуклансса, зунсса гъира-гьавас вайннаву хъунмасса бур.

– Арсен Буйдалаевич, ина ура «Дагъусттан» Москавуллал Культуралул центр­данул гьану бивзминнавасса ца ва чIярусса шиннардий муний каялувшиву дуллай ура. Му ххуллий дурсса цаппара давурттугу кIицI лагарча ччива.

– Мяйжаннугу, Москавлийн увкIун цалчинсса гьантрайва (1964 ш.) на хIала хьуссара Москавлив дагъусттанлувтурал землячество сакин дуллалиминнавух, хIатта Совет Союзрал чIумал мукунсса суккушиннарду хъин чулий ккаклай къабивкIнугу. Му бувчIлай, жу цачIун батIлан бикIайссияв личIи-личIисса байранну, ватанлувтурал диссертациярду дуруччаврил банкетру, кулпатирттавусса шадлугъру багьана дурну. Та чIумал жун кIулссия Москавливсса циняв дагъусттанлувтал, хъунмурчIин интеллигенция. Ми личIину чIявуссагу бакъая. Жу аьдатравун дуртссия Ххувшаврил байрандалул кьини, 9-мур майрай, Архангельск шагьрулий батIаву. Перестройкалул шиннардий укунсса жяматийсса миллатрал организациярду сакин даврин ххуллу тIивтIуна. 1989-ку шинал февраль зуруй жу тIивтIуссар «Дагъусттан» тIисса Москавуллал Культуралул центр. Укунсса центр Москавлив цалчин жур тIивтIусса. На Центрданул хъунаманал цалчинма хъиривчуну ивтунна. 1994-ку шиная шихунай тIурча, 30-нния лирчусса шиннардий, на Центрданул президентну уссара.

Яла хъуннамур жула заслуга ттун чIалай дур сайки 35 шинал лажиндарай Центр ябан бюхъаву, ванил сийгу ялу-ялун гьаз хъанахъаву. Цайми миллатирттал укуннасса сакиншиннарду нукIура тили-хъили хьунни, жущарив, Центргу ябувну, ванил давугу хъиннура чялиш дуккан дан бювхъунни. «Дагестан» МЦК-лул дуссар вайксса шиннардий салкьи хьусса цила аьдатру. Ххувшаврил байрандалул кьини жу лагайссару дагъусттанлувтал – дяъвилул ветерантал бувччусса хIатталлив, ми дакIнийн бичин, тIутIив дишин. Мукунма лагайссару Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлул гьайкалдануцI тIутIив дишин. Гьарица шинах лахъа-хъунну кIицI лагайссар миллатрал байран – Интнил хьхьу, Медициналул зузалал кьини, дайссар жагьилтуращалсса хьунабакьавуртту.
Москавлив цачIун хьусса Дагъусттаннал интеллигенциянаву чIявусса лайкьсса инсантал буссия. ЛяличIину кIицI лаган ччива миллатрал пахруну хъанахъисса, гьарнан эбратрансса физик-атомщик, Лениннул премиялул лауреат Амир Амаев, археолог, РАН-лул координациялул член Рауф Мунчаев, композитор Ширвани Чалаев, физик Зайнуттин МахIаммадов ва м.ц. Вай цинявннащал хIала-гьурттуну уссияв на.

– Дуссарив винна уттиния тихуннай дан дакIнийсса давуртту, дузрайн буккан бан ччисса хиял?

– Ччясса чIумул дянив къуртал бан ччива нукIува байбивхьусса Москавливсса дагъусттанлувтураясса ва «Дагъусттан» МЦК-лул давриясса, Центрданун 35 шин шаврийн (2024 шинал хъанахъиссар) хIадур буллалисса энциклопедия.
Ччива нава хъунмасса гужгу, гьавасгу, чIунгу харж дурсса Центр ягу бувну, ванил даву гихуннайгу, Дагъусттаннангу, дагъусттанлувтурангу мюнпатну, лавайсса даражалий дачин дансса каялувчи итан. Ялагу, буккан бан ччай ура ттула тухумраясса, гьарная балжину бувсъсса ва буттал шяраваллия, ЧукIуннаясса, тарихрал очерк.
– Инава бивтсса оьрмулул ва захIматрал ххуллул хIисав-сан дуллай, ци учивияв?
– На нава талихI бусса инсаннан ккалли ара.Ттул дур сий дусса, тIалавсса даву. ХхюцIалунния лирчусса шиннардий на ура преподавательну ва элмийсса давурттаха зий. Москавливсса дагъусттанлувтал цачIун баву, лагма лаган баву мурадрайсса жяматийсса даврилгу агьамсса кIану бувгьунни ттул оьрмулуву.
Бур ххирасса кулпат, тIайла бавцIусса оьрчIру, оьрчIал оьрчIру. Минналми оьрчIругу ккаккансса умудрай ура.
Хьунни ттул оьрмулуву пашманссагу ишру. Оьрмулул къадурччуну ларгунни дунияллия ттул нину Айрат, ччяни аьпалухьхьун лавгунни уссурвал: 14 шинаву чIивима, 62 шинаву хъунама. Оьрмулул аргъираву, 34 шинаву, ахиратрал хьунни хъунама арс.
Инсаннал оьрмулуву ххаримургу, пашманмургу архIал най бур. ДуркIсса кьини лахъансса ссавур гьарнахьхьун дулуннав.

– Ци учинна хIакьину дунияллийсса тагьардания? Вай гьантрай Дагъусттаннай хьусса иширттая?

– Жунна цинявннан чIалай дур, тагьар бигьасса дакъар. Американал мурад бур Аьрасат, парчари бувну, хьхьара бансса. Украиннащалсса къалмакъалгу, Палестиннал ва Израильнал данди бацIавугу – США-нал аьмсса стратегиялул ишри. Миннан гьарица кIанттай гьалакшиву, къача-къучшивуртту аьркинну дур, дуниял цала кIунттихь дугьан.
ХIайп, жагьилсса оьрчIал, миннавух дагъусттанлувтуралгу, жанну дуллай бур жула суверенитет дуручлай.
МахIачкъалаллал аэропортрай хьумургу США-нал каруннил ва Украиннавусса Аьрасатнал ххюйлчинмур колонналул ишри. Арцух жула диндалул экстремистал машан лавсун, укунсса инсаншиву дакъасса акция дунни.
БувчIлай бакъар, циваннив жула властьрал структурардаща къабюхълахъисса укунсса акциярдайн хIадур хъанахъишиву кIул бувну, миннун ххуллу кьукьин. Закондалул ххуттава увксса хъунасса инсан жавабрайн уцин багьлагьиссар.

– Ци учин ччива, ихтилат къуртал буллай?

– Ччива культуралул, кIулшивуртту дулаврил, патриот тарбиялул масъаларттах, мукунна жагьилсса ник давурттал дузал даврих властьрал ххишаласса къулагъас дуллай.
– Барчаллагь, Арсен Буйдалаевич. ЦIуллушиву дулуннав, цинявппагу вил хияллу Заннал кабавкьуну дузрайн букканнав.

Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал