Жулла хьхьичIазаманнул щархъурду ва хIакьинусса кьини

Жула лакрал хъинну хъунмасса тарих бушиврул бардултну хъанай дур цирда шяраваллу. Му кIантту хъиннува мяйжан буллай бур кIай цирда салкьи хьусса кIанттурдалгу ва дур­сса куццулгу. КIай дувансса кIантту язи бугьайни, хIисавравун ласайсса бивкIун бур агьамсса затру: чIумуцIун дархIусса шартIру, багьу-бизу, ххяххан бюхъайсса душманная цIакьну бурувччуну бикIаву ва м.ц.

Цалла структуралух бурувгун, кIай ккалли хъанай диркIун дур зунттал чуллай бувсса дянив ттуршукурдайсса мюрщи шагьрурдан. Оьруснал цIанихсса архитектор, аьлимчу Геннадий Мовчан жула зунттал щархъал хIакъираву тIий ур укун: «Аул в классической форме, рассыпающийся сплошным каскадом на кручу, есть несомненно первейший феномен старой архитектуры Дагестана. Многие его стороны поражают воображение… Часто, вглядываясь издали, нельзя понять, что это – естественные выходы скал или человеческое поселение. Мы хорошо помним классическую заповедь архитектуры – она должна непринужденно и естественно вписываться в ландшафт.

Здесь же это принимает форму почти полного слияния с природой, горами, какой-то мимикрии… Селение построено как будто по тем же законам, какие породили окружающие скалы, и в тех самых местах, которые подсказаны природой. И в этом, очевидно, источник гармонического слияния природы и человеческого искусства… Среди известных поселений человека с каскадной структурой аулы Дагестана, по крайней мере в пределах нашей страны, не имеют себе равных по величию и монументальности».
Цамагу, жула Дагъусттаннал арс, архитектуралул элмурдал доктор Салим Хан-МахIаммадов, 1950-кусса шиннардий жула лак­рал сайки циняв шяраваллу ххал диргьусса специалист, «Лакская архитектура» тIисса цала луттираву чичлай ур укун: «…Это ощущение, что перед тобой огромный многоэтажный дом, я испытал много раз именно в Лакии». Лакку билаятрайсса щархъурду ххал диргьуну махъсса цала хIисаврттаву Хан-МахIаммадов кIицI лаглай ур цайминнуха къалархьхьусса ляличIишивуртту: кIанттун лархьхьусса архитектура ва къатри дувайни ишла дурсса кьяйдарду, гьарза-гьартану ишла дурсса чарил конструкция – аьнтIикIасса кIаланну, кIаланнал дахIавуртту, личIи-личIисса фигурартту дусса цIувцIучартту, инсантал яхъанахъисса къатрал ва мизитирттал хьулурду-парталлу ва миннуй цIурцIусса (чирчусса) накьичру-аьшру, аьраб хIарпирдал чIюлушивуртту.

Ванал тIисса чIумалсса жула Лаккуйсса хьхьичIазаманнул шяраваллу (1940-1960 ш.ш.) чIяруми диркIссар мадара сагъну-саламатну. Тарихийсса традициялул куццуй ва чIалачIиндарай дурсса, зунттал ва хъачI-бакIал тажну хьусса жу­лла шяраваллал, лагмарасса лиссу-лахъи хъуругу, хъит куну ссурулун гьаз хьусса минардугу хIалану, цавунна ларсъсса хханссар цирда лярхъусса «кIанттул рухI». КIай дур инсаннал цалла канил дурмунилгу, цилла тIабиаьтралгу цасса союз, архитектуралул ва ландшафтрал симбиоз.
Цирда-цирдалу ларсун, къатри ва ми дурсса тагьар цуксса аьнтIикIасса ва дюрхъусса дунугу, зунттал шяравалу цинирагу хьхьичI ххал дигьин багьлагьи­сса дур аьмну щалла – зунттал халкьуннал къатри даврил культуралул ва магьиршиврул памятник хIисаврай. Махъ бакъа, ссавнилу тIивтIунмасса музей.
Тарихийсса зунттал шяраваллал багьу-бизу, цирда къатри даврил ирс – му ца цила зумунусса миллатрал культуралул кодри, учиннуча, цуппа маз, эпос, музыка, къавтIаву куннасса. Мунийн бувну, жува буржлувссару ядан, дуруччин. МуницIунма жува хIарачат буллан аьркинссару му код (идентичность) жура цIуну дуллалимунивугу, ми ядан, Лакку кIанттул тIабиаьтран, хасиятран хасмур асар хъанай дикIан аьркинссар архитектуралул дунияллийгу.
ХьхьичIазаманнул щархъурду, щархъавусса къатри ядаву – му хIакьину хъинну хъуннасса захIматшиврийн дурккун дур. Му масъала бартбигьиншиврул чара бакъа аьркинну бур цалийн букIлай бикIан паччахIлугъралгу, кIанттул властьралгу, шяраваллал жяматиртталгу, цивппа къатрал заллухърунналгу мурад. Къабигьасса, личIину ххал бигьин багьлагьисса масъала бур ва хIакьину.

ЦIуну дуллалисса къатрал, зданиярттал идентичность дархIуну дур хъунмурчIин агьалинал тIа­лавшиндарацIун. Му журалул тIалавшин тIурча, цалсса хъинну хьхьарасса дур. Ххал дара, ххуллийх нанисса чIумал, жула зунттал кIанттай дурсса, дуллалисса къатри, миннул архитектуралул диц-куц, чIалачIин, дурагу цанниха ца къалархьхьусса материаллу. Так нажа-мажагь итталун дагьан бюхъайссар заллугу, архитекторгу цаннай ца бавкьуну дурсса, идентичность дурурччусса къатри.
Амма, му мукун бунугу, жула зунттал инсантурал дакIурдиву, кIулшилуву, цивппа кьатIу-шав, шагьрулий яхъанай бунугу, ялу-ялун ххишала хъанай дур цалла чIарамур ватандалийнсса, буттахъал миналийнсса кIункIу тIаву, чIявуссаннан бувчIлай бур жулла культуралул, тарихийсса ирсирал ляличIишиву ссаву дуссарив, хIакьмур ва бяйкьумур цирив.

Ччаннай дацIан дуллай бур хьхьичIазаманнул къатри, дуллай бур цIусса. МуницIунна ххишала хъанай дур хIакьинусса чIумуцIун дархIуну дулланмунил тIалавшингу. Масала, буттал кIанттайсса шяраваллицIун, шяраваллил тарихрацIун дархIусса хъуни-хъунисса аьмсса мероприятияртту сивсуну бартдигьланшиврул аьркин дагьлантIий дакъарив цин лархьхьусса лагрулул ва щаллушиндарал зданияртту. Учиннуча, аьдат-эбадатирттал байранну: Хъарас щаврил кьини, Шяраваллил кьини, Зумаритавал кьини, Интдайдишавал байран, тарихийсса юбилейрду кIицI лаглаги­сса мажлисру ва м. ц.
Шикку жува кIицI був­му­ницIун утти ялунгу ххи бувара Дагъусттаннай ялу-ялун щирикIлай нанисса туризмалул факторгу. Ххал дара кьадиртсса, шяраваллал эяллавунгума дирхьусса туристътурал нех: Гамсутль, Кахиб?!

Мукунсса тагьарданул тIалав буллантIиссар (буллай бур цIанава) жула зунттал кIанттай мюрщи гос­тиницарду, хъамалханарду, турбазарду, дуки-хIачIиялул объектру, зияратрай бучIайсса кIанттурду цIу буккан баву, гьарта-гьарзасса музейрду зузи баву.
ХIасил, кIицI бувсса вай цинявппагу объектру бикIан къааьркиннив жула зунттал аьнтIикIасса архитектуралул лажин дусса, хьхьичIазаманнул хIахI бусса, халкьуннал зодчествалул бияла бу­сса, ляличIисса культура зиярат­ран дихьлахьисса? Аьркинссар, чара бакъа!
Чан-кьансса бухьурчагу, опыт бусса архитектор хIисаврайгу, жула лакрал хьхьичIазаманнул шяраваллал кьадарданул паракьатнугу къаитлатисса лаккучу хIисаврайгу, на гьуз учин увунна ва макьала чичин, ттула дакIнил дунияллий загьир хьумур зущалгу кIибачIин.
Нава кумуницIун зул хьхьи­чIун ласлайгу ура, зунттал кIан­ттуцIунгу, материальнайсса культуралуцIунгу ттунна даркьуну чIалачIисса, нара бартдиргьусса цаппара проектирдал суратругу.

КьурбанмахIаммад Керимов, архитектуралул элмурдал кандидат