Виричусса командир

КIувратусса Оьмар Оьмаров Буттал арс (1918-1943 шш) дагъусттанлувтураву дяъвилий цалчин Лениннул ордендалул кавалер хьуссар. Финнащалсса дяъвилий ккаккан дурсса чувшиврухлу Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан увну ивкIссар тIар. Амма кIул дакъасса сававрттайн бувну, так Лениннул орден дуллуну ливчIссар. Ва танийсса Хъун дяъвилий лехху-истребительну талай ивкIссар Кьибла-Баргълагаваллил ва Воронежуллал фронтирдай. ИвкIуссар 1943 шинал августрал 14-нний ХарьковрачIасса гьаваллавусса талатавриву.

2004-ку шинал июль зурул 16-нний бувксса «Илчи» кказитрал 38-мур номерданий (20-мур лаж.) дуркссия Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий дагъусттанлувтураву цалчин Лениннул орден лайкь дурсса летчик-истребитель, КIувурдал шяравасса Оьмаров Оьмардуясса Юсуп Хайдакьовлул макьала.
Вай гьантрай жучIан оьвкунни Оьмардул ссил душ Зайнав Ибрагьимовал, къабучIиссаривкьай Ххувшаврил кьинилийн му макьала тикрал дан тIий.
ХIурмат бусса Зайнав!
Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилий талай бивкIсса, къучагъшиврий жанну дуллусса жула вирттаврая цимил чичирчагу, цимил бусарчагу къачIявуссар. Вагу жула къучагътурал аьпа абад бансса ца чаранни. Вил тавакъю щаллу буллай, ришлай буру цал ттигу виричусса вил ниттиуссиясса макьала.

Ххувшаврил 40 шин шаврицIун дархIусса хIадуршин дуллай, архивирттаву Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилуву гьуртту хьусса дагъусттанлувтураясса материаллу ххал дуллай унува, ттун янилун дагьуна аьралий янна лархсса, хъазамраву Лениннул орденгу дусса жагьилсса адаминал сурат. Суратрал махъ дия «Омаров Омар Буттаевич, Кавалер орденов Ленина, Красной Звезды и Отечественной войны I степени» тIисса чичру. Яла ганаяту цичIав чивчуну бакъая.
Шин ларгуна хъирив лаллай. Ттуршахъул инсаннахь цIуххав, дуркIунни архивир­ттава, гъанминначIату материаллу. Ххал барча, Оьмаровлун ПаччахIлугърал яла бюхттулмур орден дурккун диркIун дур Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбишиннинна, кIяла финнащалсса дяъвилий дурсса виричушиврухлу.
Оьмаров Оьмардун, 1918 шинал увсса, КIувратусса къалайчи Буттал арснан, оьрус маз кIулну бивкIун бур чIивинийва. 1928-1929 шиннардий дуклай ивкIун ур Воронежуллал областьрайсса Острогожка шагьрулул байбихьулул школалий. Ватандалийн зана хьуну махъ дуклай ивкIун ур Гъумучиял школалий. Яласса кIира шин дурну дур Оьмаровлул МахIачкъалалив. Зий ивкIун ур портрай кьай гьаз дай крандалул машинистну, гьузуй ивкIун ур Каспий хьхьирий «Революционный Восток» жамилий. 1937 шинал Гъумукун зана хьуну, увххун ур Педагогикалул техникумравун. КIира шинава хушрай лавгун ур ЯтIул Аьралуннал кьюкьравун. Ца шинава, полкирал школа бувккукун, тIайла увккун ур мотоциклист-гузлачитурал инструкторну Чернигов шагьрулийн.
1940 шинал ноябрьданий ва взводрал командирну усса 320-мур артиллерий полк гьан бувну бур ухссавнийн, кIийх, совет-финнал дазуй, дяъви байбивхьуну буну. Талатавуртту дуллай, полк Маннергеймлул щуттайн бивукун,Оьмаров 5-мур батареялул чIивима командирну ивтун ур. 110 километра лахъи дусса, 356 муххай-бетондалул сооруженияртту, ацIрахъул ханнакьру, кIунурдал, ттукIрал дайшишрурду, ттуршазардахъул минарду дусса Маннергеймлул ща ласун къашаймунин ккаллину бивкIссар. ТачIав къаккарксса захIматшивуртту духIан багьлагьисса талатавуртту дачин даншиврул гьарцагу талаталан чувшиву, кьянкьашиву, жандалий хIайп акъашиву ккаккан дуллан багьлай бивкIссар.
Цалчинмур гьужумрайну тIай­лабацIу къавхьуссар. Ца зурувун Оьмаровлул батареялул битаву дачин дурсса кIанай, муттаэнал обороналуву вярчIу багьссар. Тивун ххявхссар бахьттагьалт ва танкарду. Оьмаровлул батареялул ттупчиталгу бувкссар тIайланма ттупру битан бюхъайсса кIанайн. ВярчIу гьарта хъанан бивкIссар. Ялагу барз хьуссар Маннергеймлул щуттай талатавуртту дуллай. КIийлла щаву дирссар Оьмаровлуйн, амма га дяъвилул майданнивва ливчIссар.
Командованиялул бигарду щаллу буллай, ккаккан дурсса чувшиврухлу ва журатрахлу 320-мур ЯтIул ттугълил артиллерий полкирал 5-мур батареялул чIивима командирнан Лениннул орден дуллуссар. 1940 шинал июльданул 16-ннийсса характеристикалий 5-мур батареялул командирнал чивчуну бур: «Къуллугъ буллалиссаксса хIаллай отделениялул командир Оьмаров Оьмар Буттаевичлул ккаккан бунни цува низам, къирият, бияла бусса командир ушиву. ТIалавшин дусса ур цалагу, мютIиминналгу чулухуннай. Финнал кIялагвардейцынащалсса талатавурттаву цалчинмур битаврияту махъва-махъмунийн бияннин ккаккан бунни цува нигь дакъасса чIивима командир ушиву… Цувагу летчик-истребитель хьун гъирарай ур. Му бия ганал абадул хиял.
Амма бувчIлай бакъар, га циван увххун ивкIссарив Харьковуллал биту- бомбабуту шайсса аьралий авиациялул школалийн. Амма ши­ккугу Оьмаров летчик-истребитель хьунсса умуд кьувкьуну ивкIун акъар. Оьмаровлул личное делолуву яхьусса, 1941 шинал майрал 9-нний дуллусса партий характеристикалий увкуну бур: «Лениннул партиялийн иман дирхьусса ур. Политикалувугу, мяърипатравугу, цIакьсса ур… Биту-бомбабуту хьун ччай акъар, хьун ччай ур летчик-истребитель». Байбихьулул авиашколагу ххаллилну бувккусса Оьмаровлуща бюхълай бур Энгельсрайсса авиашколалийн направление ласун.
Хьуну ур летчик-истребитель. 239-мур Сталинградуллал истребительтурал авиаполкраву Кьибла-Баргълагаваллил ва Воронежуллал фронтирттай талай ивкIун ур фашистътурал хъатIращал. Жунма уттигу кIул хьун бувар циксса фашистътал ганал кьатI бувссарив. Амма Маннергеймлул щуттай куна къирият дуну талай ивкIшиву щак бакъа кIулли. Ганал личное делолуву Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул I-мур даражалул орден дуллушиврул чагъар бур. Нитти-буттансса извещениялуву дур чичру: «Зул арс Оьмаров Оьмар Буттаевичлул социалист Ватандалухсса талатавурттаву виричушиву ва журат ккаккан дурну, 1943 шинал августрал 14-нний муттаэнал самолетирттащалсса гьаваллавусса талатавриву жан дуллунни. Увччуну уссар Харьковуллал областьрайсса Зарябинка шяраваллил къирагърай, ахъурдияту 100 метралул манзилданий. Гьаттайсса гьайкалданийх ятIулсса сир бувккун буссар…»
Райвоенкомнал извещениялущал архIал ниттихьхьун ивкIуну махъ ганан дуллусса ЯтIул ЦIукул орденгу дуллуссар. Вана кутIану Лениннул ордендалул кавалер, коммунист Оьмаровлуяту кIул бан бювхъумур, Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул шиннардий жула халкьуннал був­сса гьунардал ца лажин уттигу тIиртIуссар. Музейрдаву фронтчи-дагъусттанлувнал медальлащалсса ца уттигу папка ххи хьуссар. Луглагаву дуллай буссар гихунмайгу.
Дагестанская правда,
1955 ш.

Аьрщарайгу, гьаваллавугу

Декабрь барз. Финляндиянащалсса дяъви. ЯтIул Ттугълил цIанийсса 320-мур ттупал полкрал корпусрал командованиялул амру бувну бия «Маннергеймлул цIакьшивурттайн» гьужум бан. Цалчинсса гьужум тIайлабацIу бусса къавхьуна. КIира ссят хьуна батарея бацIаву дакъа битлай. Циняв ккулларду аьщуйн щилай, цемент-бетондалул цIакьшивуртту якьатIа дурган дуллай бия. Цакуну командирнайн кIусса щаву дируна.Амма оьттувун ахьлавгсса ­Оьмар: «Битлатияра! Битлатияра!» – тIий, амрурду буллайна ия. Бахьттагьалт хьхьичIунмай бавчуна. Ххувшаву.
Талатаву къуртал хьуну махъ, наблюдательный пунктрайн плащ-палаткалий ивхьуну кIилчингу щаву дирсса Оьмар лавсун бувкIуна…
Най бия гьантри. Лавгуна барзру. Хъин хьуну ликкурттай авцIуна. Га Лаккуйн, буттал шяравун КIув­рав, увкIуна нитти-буттачIан, уссурваврачIан. Амма жалин бансса чIун къархьуна. ЦIунилгу дяъвилийн, немец-фашистътурая Ватан дуруччин.
ЧчянияцIава уссия га летчик хьунсса хияллай, авиашколалийн тIайла уккияра тIий. Ахиргу, мурадрайн ивуна. Ца шинава Харьковуллал дяъвилул авиациялул школа къуртал бувну, битулт-бомбардировщиктурал отделениялул командир хьуна.
Амма ялагу рязи акъашиву, цIусса хияллу, кьастру. Му був­чIунуя Харьковуллал подразделениялул партбюрорал секретарь хъунама лейтенант Завьяловлул чивчусса: «Партиялул кандидат Оьмаров Оьмардун дакI къадаркьунни биту-бомбардиртурал пишалий, хъунмасса гъира бур летчик-истребитель хьун».
Га цамур школалийн тIайла ув­ккуна. Генерал-лейтенант Никитиннулгу авиаполкирал командирнайн ганах бургияра, къулагъас дара тIисса чагъар чивчуна.
Оьмаров вардиш хъанан ивкIуна Як тIисса самолетрай. Яла Ла-5-нний. Муний хIала хьуна цалчинсса талатавривугу. Къизгъинсса талатавуртту най дия Воронежуллал фронтрай. 239-мур Сталинградуллал истребительный авиаполкрайн амру бувну бия фронтрал магъи дуруччин.

1943 шин. Июль зурул 15-мур кьини. Гьаваллавун гьаз хьуна жула истребительлал кьюкьа. Вайннул хъирив, гьавагу ххурххулул ласун бувну, немецнал траншеярттайн бомбарду бичлай ва битлай дарчуна штурмовикру. Душманнайн цал архIал битлай бия ттуршвахъул ттупру. Оьмардул истребитель цакуну бакI яларай дурургуна. Ганил лувсса аэродромрайсса немецнал самолетирттая цIарал къавтIив ливчуна. Амма ганил лагма бацIан бувсса зениткардал истребительданийн цIу дирхьуна. КIилчинмур ирглих ялун дирсса штурмовиктурал немецнал зениткардайн гьужум бувну, гай кьабагьан бувна.
Гьаваллавату гьужум баву муксса саргъунсса, сантирайсса хьунахха, жулла самолетру, зарал къабивну, махъуннай зана хьуна.
Шайва талатавривух кIийла-шамийла Оьмар хIала увхсса кьинирдугу. КIира Мессершмитт ва ца «Юнкерс» дуртуна.

Августрал 14-сса кьини. Зарябинка шяраваллил ялату душманнал самолетирттал жула бахьттагьалтрайн цимилагу гьужум бувна. Самолетру бомбардал дуцIин лаглай, зана дикIлай, бичлайнна дия. Оьмардул истребитель немец лабивкIсса кIанайн окопирттавун битлан кIийла дурккуна. Амма шамилчин гьужум бансса иш къавхьуна. Ганан цайнна тIайлану най «Юнкерсру» ххал хьуна. Гай чансса гъан хьусса чIумал, Оьмардул истребительданул хьхьичIмур самолетрайн пулеметрах цIу тIиртIуна. «Юнкерс» чулий кIура дарну, хъаттирдая пуркIу най, яларай дагьну ларгуна. КIилчинмур самолетрайн гьужум бувсса чIумал, Оьмардул истребительданува пIякьлил чIурду ливчуна. Ккулларду бухлавгун бия. Цакуну кIура авну, ялагу «Юнкерсрайн» гьужумрай авчуна. «Щун данна, дутанна», – ганал цайнма цала амру бувна. Душманнал самолет, нигьачIаву ялун диршиву кIул хьуну, хьхьичIа лирхъуна. Тамансса манзилданий хъирив дагьну найгу диркIун, Оьмардул истребитель душманнал машиналул чулухун щуна. Га чансса хIаллай зуру-куру хъанайгу диркIун, кьутри дуллай дагьуна. Оьмардул истребительгу вацIлул чулухуннай ларгуна. ДачIи аьрщаравун кьуртIусса самолетрава украин хъаннил летчик уккан увну, кувссай ивхьуна. Га уттигу гъилину ия. ЛухIисса иттацIанттал лувату хIаллих гьаз хьусса иттархъенну тIиртIунна дия. Амма бакIрайсса кIизувух оьттул кIунтIру найна бия. Хъаннил ганал комбинезондалул хьу аьч бувна. Гива ларай гайннах дуруглай дия кIяла мусия дурсса Лениннул симан. Га Финнащалсса дяъвилий Оьмардул ларсъсса орден дия.
Юсуп Хайдакьов
ХIадур бувссар
Андриана Аьбдуллаевал