Вай гьантрай ттучIан бивунни тамансса хIаллай нава хIадур буллай бивкIсса, Э.Х.Аьбдуллаевлул «Этимологический словарь лакского языка». Машгьурсса аьлимчунал архивравура лирчIсса материаллу низамрайнгу дурцуну, ми дунияллийн дуккаврил захIмат цийнма лавсун бур мудан Эса Халидовичлул чIарав бивкIсса мунал кулпатрал, ЦIаххуйл душ Асият ЦIаххаевал, барчаллагь хьуннав цийн.
Э.Х. Аьбдуллаевлул элмийсса хъиривлаявурттаву хъунмасса кIану бугьлай бур личIи-личIисса журалул словарьду сакин баврил, мукъул хъирив лавну, мунил куртIнивун уххаврил, жула миллатрал историялуцIунгу бавхIусса лакку мазрал история кIул баврил. Му даву жула аьлимчу дуллай ивкIун ур цува мазраха зун айивхьуния шинай оьрмулул махъра-махъми шиннардийн ияннин.
Аьлимчунал архивравусса материаллаха зий, му словарь хIадур буллай тамансса чIун ларгуна. Словарьданул ца вариант дия ларгмур аьсрулул 70-ку шиннардийра институтраву ххал диргьуну, дурккуминнал кьиматгу бивщусса. Мунияр махъгу салкьи хьусса, карточкарттайсса материаллугу дия. Ми аьркинну дия, цачIунгу дурну, компьютерданийн ларсун, лайкьсса журалийн дуцин.
Жула аьлимчу му словарьдануха зун ивкIсса шиннардий мазурдицIунсса элмулуву хъуннасса къулагъас дуллай буссия сравнительно-исторический языкознаниелух. Дагъусттаннал мазру цачIу бивхьуну, миннул гъаншиву ва миннуву хьусса дахханашивуртту ххал дигьлагьисса давуртту дуллай бия Московливссагу, Ттуплисливссагу лингвистътурал. Ми шиннардий дурксса давурттур Е.А.Бокарёвлул «Введение в сравнительно-историческое изучение дагестанских языков» (Махачкала, 1961), Дагъусттаннайсса Элмулул академиялул институтрал итабавкьусса «Сравнительно-историческая лексика дагестанских языков» (Махачкала, 1971), С.М.Хайдакьовлул «Сравнительно-сопоставительный словарь дагестанских языков» (Махачкала, 1973), дагъусттаннал мазурдин хас дурсса гуржиял языковедтурал чIярусса давурттугу. Амма цания ца дагъусттан мазран цинмалу хас бувсса этимологиялул словарь уттигу бакъая. Мукунсса, лакку мазравусса мукъурттин хас бувсса, цуппа хъун бакъасса словарь бувну бия Э.Х.Аьбдуллаевлулгу, амма му та чIумал я бищун хIадур бувну, я бивщуну бакъая.
ЦIана жува буру чялиш бувккун маз бухлаглагаврия гъалгъа тIий, му ябансса чараннах, ххуллурдах луглай. Ца агьамсса му журалул давуну хъанахъиссар Эса Халидович кунмасса, маз ххал бигьаврилгу, маз ишла баврилгу усттартурал давуртту ядаву, ми дунияллийн дуккан даву. Му уздансса даву дакI цIий дуллай бур жула аьлимчунал мукьахчуталгу. ЦацIун Аллагьнал кабакьиннав.
Ца-кIива махъ учинна словарьданул сакиншиндарая. Гьай-гьай, словарьдануву циняв лакку махъру бакъассар. Этимологиялийн дагьайсса материаллу авторнал архивраву чIярусса цаймигу дия: этнонимру, яни миллатирттал цIарду, ярусса, лак куннасса; инсантурал хасъсса цIарду – арантуралссагу, хъаннилссагу. Этнонимру цавай танива словарьданувун бивчуну бия, цавайгу — личIину, карточкарттай бия – на мигу словарьдавун бивчуссия. Хъуннасса сияхI дия звукоподражательный ва звукосимволический мукъурттил – миннул хъунмасса кIану бугьлай бур цумур-цагу мазраву, амма лакку мазраву ми аьлттуну «жу шикку буру» тIий бур, цайми мазурдиву кунма, суффиксирттаву лакъабивкIун (бурги туну: парх учин – вспыхнуть, кьацI учин – куснуть, кьюлтI учин – глотнуть). Му сияхIгу, «Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарьданувасса» мукъурттийну гьарта-гьарзагу дурну, этимологиялул словарьданувун дуртун дуссар.
Ва луттиравун бивчуну буссар, махъру бакъасса, этимологиялун ва ономастикалун хас бувсса гьарта-гьарзасса статьярдугу, мигу хъанахъиссар элмулуха куртIну зун ччиминнан мукунсса даврил хIакьсса дагьанину.
Словарьдануву махъру буллуну буссар элмулул тIалав буллалисса куццуй, масалдаран ккаккан банну ца махъ буллусса куц:
НАХЬ (нахьв) «мякина»
~ Общедагестанская основа, имеющая в соотносимых лексемах в других дагестанских языков закономерные звуковые корреспонденции корневому /хьв/, который восходит к заднеязычной геминированной аффрикате /*кк/ (Е.А.Бокарёв, Введение.., с. 76; Б.К. Гигинейшвили. Придыхательные аффрикаты…, с.74). Ср. авар. накку, анд. никку, ахвах. нихо, дид. ноху, бежт. нахо, дарг. нег, арч. нахв, лезг. нагъв, агул. некь, табас. нахъв, цахур. нахъв, хиналуг. нукк, удин. нехъ.
В лакском языке в абсолютном конце слова / хьхь / (< /*кк/) переходит в /хь/, но в положении перед гласным восстанавливается /хьхь/ , ср. нахьв, но нухьхьвал (род. п.), т.е. нахьв <*накк.
См..Е.А.Бокарёв,Введение.. с.76; Б.К. Гигинейшвили. Придыхательные аффрикаты…, с. 9; Сопост. лексика.., с.177.
Ва словарь бищуннин хьхьичIсса, чагъарданийсса вариант ттун къаккаркссар, мунияту бюхъайссар хъуни дакъасса нукьсаншивурттугу дикIан.
Гьай-гьай, словарь хьхьичIва-хьхьичI языковедтуран, мазурдиха зузиминнан, учительтуран, студентътуран аьркинссар, мукунма мюнпат хьунтIиссар лакку маз ххираминнан, мунил тарихгу, цIанасса тагьаргу кIулну ччиминнан.
Статьярдуну лирчIсса лакку мазрайсса давуртту Э.Х.Аьбдуллаевлул уттигу чIярусса дуссар. Ми лакку мазрай рирщуну диркIссар «Илчи» кказитрайгу, «ЦIубарз» («Дусшиву», «Литературалул Дагъусттан») журналлайгу. Мигу дур, дартIун, рищун хIадур дурну. Мукунсса ца луттиран дизансса цIа, аьпа биву, Эса Халидовичлул цала кьариртун дур – «Лакку мазрал аьлам». ЧIявусса статьярду бур ссайну бунугу хьхьичIун ливчусса, историялувун багьсса жула бусравсса инсантураясса. Миннуягу хьунссия ца том. Гьаксса хъинну хьунссия му давугу дунияллийн дуккан дан хьурча – мугур хъанахъисса жула мазгу, мунивусса личIи-личIисса стильлугу (элмулул стиль, публицистикалул стиль) ядавринсса бусравсса давуну.
Ва словарь дунияллийн буккаврил ттула дакI ххари дурунни, ттуна бусравсса аьлимчунал васият щаллу бавриву ттуламур бутIагу хьуннихха тIий.
Роза Эльдарова,
филологиялул элмурдал кандидат