Вайнналли сакин бувсса Дагъусттаннал мусил фонд

ЦIанихсса аьлимчу-фронтовик, Аьрасатнал лайкь хьусса элмийсса ишккакку, профессор МахIаммад Буттаевлул кьадарданул аьч буллай бур жула обществалул ларгсса ттуршукулий бивтсса ва цIанасса 21- мур аьсрулий бивтун нанисса лахъисса ххуллу. На бусанна ттуна МахIаммад кIулну ивкIсса ХХ-мур ттуршукулул 70-ку шиннардия шихунмайсса ххуллия, ванал аьралий, граждан ва элмийсса чувшивурттая ва хьхьичIуннайшивурттая.

Увну ур МахIаммад Буттаев 1925-ку шинал Ккурккуллал шяраву.
Школа къуртал бувну махъ увххун ур Буйнакскалийсса Совет машлул техникумравун. Дуклай унува, цала маэшат буллай, техникумраву пачру лахъансса тIама дан лагайсса ивкIун ур архIал дуклакисса оьрчIащал. ТIама дан вай кIюрххила бивзун лагайсса бивкIун бур, архIал дуклакисса душвавран къаккаккан. Гъинтнил каникуллал чIумал шяравун ттуршра километраксса ххуллийх ахьтта лагайсса ивкIун ур цала кIапIикI махъун щун дан. Дяъви байбивхьусса чIумал ванан дахьра 16 шин диркIун дур. ЧIявуми цала сокурсниктал куна, вагу дяъвилийн къаувцуну къаличIан нигьачIий ивкIун ур. Диплом ласуннин къаавцIуну, хушрай лавгун ур. Дяъвилия махъсса шиннардий ванал яргсса, авадансса оьрмулул ххуллу бивтун бур. 1958-ку шинал Москавлив хьхьичIунну къуртал бувну бур Лавайсса даражалул партиялул школалул журналистикалул факультет. Зий ивкIун ур Марксизмалул ва Ленинизмалул институтрал Дагъусттаннал филиалданий хъунама элмийсса зузалану, директорнал хъиривчуну, КПСС-рал обкомрай идеологиялул отделданул хъунаманал хъиривчуну.

Элмийсса ва жяматийсса сфералуву сий дусса жагьилсса аьлимчу 1960-ку шинал ивтун ур Дагъусттаннал обкомрал цалчинма секретарь АьбдурахIман Данияловлул кумагчину. 1965-ку шинал – дахьва буккан бувсса «Советский Дагестан» тIисса журналданул хъунама редакторну, архIала Дагъусттаннал Журналистътурал союзрайгу каялувшиву дуллай. Хъуннасса чIунгу, гужгу зехлахисса давриха зий унува, элму ахттар дулланссагу чIун ляркъуну дур МахIаммадлул.
Жяматийсса ва политикалул, журналистнал ва чичул давурттащал элмулухунгу агьну ур. Ванал итабавкьуну бур центральный ва кIанттул печатьрай лавайсса кьимат бивщусса луттирду. МахIаммадлуя хьуну ур чIяву миллатирттал печатьрал ва журналистикалул тарихрал хьхьичIунсса пишакар. 1980-ку шинал Ломоносовлул цIанийсса Москавуллал университетраву лавайсса даражалий дурурччуну дур элмурдал докторнал диссертация. Ларсун дур профессорнал цIа. Ванилгу барашинна дуллай дур элмийсса ва журналистикалул кадрарду хIадур баврил ххуллийсса МахIаммад Буттаевлул лайкьшивурттал.

МахIаммад Буттаевлул произведенияртту бувккун бур дазул кьатIувгу: Болгариянаву, Польшанаву, Германиянаву (ГДР), Чехословакиянаву, Венгриянаву, Румыниянаву, Индиянаву, Турциянаву ва цаймигу хIукуматирттай. Элмийсса давурттащал чялишну дачин дурну дур жяматийссагу. МахIаммад цимилагу увчIуну ур республикалул партиялул органнавун, халкьуннал депутатну, СССР-данул ва РСФСР-нул Журналистътурал союзрал правлениялул членну. Ванал ччя-ччяни буккайсса бивкIун бур агьалинал хьхьичI лекциярду ва докладру. Элмулул, культуралул сферардавусса, оьрмулул масъаларттавусса эрудициялийну, политикалул иширттавусса кругозорданийну, инсантуращалсса дакI тIиртIусса, аьчухсса арардайну бусрав хьуну ур ва цинявннан.

ПаччахIлугъралгу личIи-личIисса къуллугъирттай ванал бивхьусса захIматран лайкьсса кьимат бивщуну бур. МахIаммад Буттаевлул дур СССР-данул ва Аьрасатнал диялсса наградартту: 24 орден ва медальлу. Вайннувух дур 1-мур ва 2-мур даражалул Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул орденну, мукунна Халкьуннал дусшиврул орден. МахIаммад Жалалуттинович ур Дагъусттаннал паччахIлугърал премиялул лауреат. Лайкь хьуну ур СССР-нул ва Аьрасатнал Журналистътурал союзрал, Дяъвилул ветерантурал комитетирттал чулухасса хIурматлувсса лишаннан.

Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилий Ххувшаву ларсун 60 шин хъанахъисса ппурттуву дяъвилиясса публицистикалул произведениярттахлу МахIаммад Буттаевлун дуллуну дур Дагъусттаннал ПаччахIлугърал советрал премия. Аьрасатнал ярагъуннил гужирдал запасрайсса хIаписартурал ассоциациялул лавайсса советрал хIукмулийну ( шивун бухлай бивкIссар щалагу дунияллийх цIа дурксса аьлимтал, академиктал, Лениннул премиялул лауреатътал Е.Велихов ва Е.Чазов ва Нобелевская премиялул лауреат Ж.Алферов ва цаймигу), ­Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий ккаккан дурсса чувшиврухлу МахIаммад Буттаев лайкь хьуссар «Общественное признание» тIисса форумрал лауреатнал цIанин.

Расул ХIамзатовлул увкусса куццуй, Дагъусттаннал гьарица шяраваллил цила машгьуршиву дуссар. Дуссар заргалтурал, тIахIни дувултрал, чартту цIуцIултрал, муххал ххуллул зузалтрал шяраваллу. Ккурккуллал шяравурив буссар заргалталгу, чартту цIуцIултгу, багъманчиталгу, усру дувулт ва къалайчиталгу, аьлимталгу. Ккурккуллал цайми шяраваллаясса ляличIишивурив му дур, шикку бур Болгарнал шагьрулий Габроволийнияр чан бакъасса хъярчъчитал. Зунттал шяраву лявхъусса «Ккурккуллал хъярчру» бивщуссар личIи-личIисса изданиярттай ва дунияллул халкьуннал мазурдий. Утти ккурккуллащал хъяй буссар фингу, французгу, англичантал ва немецгу, Индиянал ва Вьетнамнал билаятирттал агьлугу. Туркнал чичу Сулайман Гавазовлул увкуну бур: «МахIаммад Буттаев ххуйну кIулну ур ва дакIний ур Габроволий, Турциянавурив мунайн Дагъусттаннал Несен учай».

Бакъар МахIаммад Буттаевлун хас бувсса луттирду, кинолентарду, хIатта цува бусса оьрмулий журналистикалуву ивкIун унугу. Ва ур цала, саллатIнал ва гражданиннал, бурж майшан къатIий биттур буллай аьдатсса дяъвилул шиннардил захIматкаштураясса инсан. Укунсса инсантуран намус хъанан бикIайссар цаяра цIа дуллалиний. МахIаммад Жалалуттиновичлун оьрмулухун дакIний ливчIун бур дяъвилул ххуллурду, душманная махъунмай хьун багьсса, аьралий дустурацIа хьусса пашмансса ишру, ххувшавурттаясса ххаришивуртту.
«Ттунгу, ттул аьралий дустурангу оьрмулухун дакIний личIанссар Индюк зунтту, – чичлай ур МахIаммад Буттаев цала дакIнин бичавурттаву. – Ва зунттул лахIунттуй жул, 165-мур курсантътурал, бригада цалчин хьунабавкьуна лажин лажинну душманнащал. Ва зунттул мицIлий жагьилсса, шиннардих къабурувгун кьянкьа-кьурчIи хьусса, ляличIисса чIумул жагьилтурал лайкьну дурурччуссар цалчинсса захIматсса, чувшиврул, аьралий дусшиврул ва Ватандалухсса дазу-зума дакъасса ччаврил экзамен. Гитлердул «Эдельвейс» дивизиялул цIа дурксса частирдан ххуллу кьувкьуну, махъуннай рищун дурссар. Жул батальондалул курсантътуран бюхъайва ттигу цила багьайкун талан къалавхьхьуну бикIан, амма вайннан кIулну бия цIараву савсъсса хIакьсса саллатIнан кунма жан дулун. Ва талатавриву дирссар ттуйн цалчинсса щаву ва лайкь хьуссара цалчинсса наградалун».
1965-ку шинал МахIаммад Буттаевлуща бювхъуссар ччянивасса цала хиял дузрайн буккан бан. Республикалул каялувчитурал ва халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлул кабакьулийну буклан бивкIссар жяматийсса, политикалул ва литературалул журнал «Советский Дагестан». Журнал буккан баврил сиптачи хьусса МахIаммад Жалалуттинович 18-нния лирчусса шиннардий ванил хъунама редакторну ивкIссар. Ванал цала бусласимунийн бувну, журналданул ванал творчествалул ххуллий агьамсса кIану бувгьуну бур, тIивтIуну бур тарихрал элмулувунсса, мяълумну учин, чIяву миллатру бусса региондалул тарихравусса «кIяласса ттангъри» куртIну ахттар дуллансса ххуллу.
ЧIирисса чIумул дянив журнал республикалий ца яла машгьурмур, сий думур издание хьуну бур. ­Буклай кIилчинмур шиналва, ЦК КПСС-рал секретариатрал хIукмулийну ва Аьрасатнал журналданун ккалли бувну, Щалагу Союзрал каталогравун бувтун бур. Журнал щалагу билаятрай ва дазул кьатIув тIалавну бивкIун бур. Ряхазара подписчикнанссар тIисса журналданул 20 азара подписчик хьуну ур. «Кто есть кто в средствах массовых коммуникаций» тIисса дунияллул халкьуннал дянивсса справочникрай МахIаммад Буттаев хьхьичIунсса Аьрасатнал журналистикалул ахттарчитуравух ккаккан увну ур.
МахIаммад Буттаев ия гьарнащал зун кIулсса, хIал бавкьусса, аьчухсса инсан. Ванал цакуцну байва лавайсса даражалул аьлимтурал ва аспирантътурал, жагьилсса автортурал ва студентътурал хIурмат, хIарачат байва гьарнал потенциал щаллуну ялун личин бан. ЦIанихсса публицист, политолог ХIажи Абашилов кIицI лаглай ур МахIаммад Буттаевлул цIа Дагъусттаннал мусил фондравасса инсан хIисаврай. Аьрасатнал халкьуннал тарихрал, печатьрал ва культуралул хьхьичIунсса ахттарчи, профессор Жонрид АхIмадов чичлай ур: «МукьцIалла шинни ттул жула республикалийсса ца яла нур дирзсса инсаннащал – МахIаммад Буттаевлущал дусшиву дуну. Барчаллагь вин, МахIаммад, ва дунияллий ина дуллалимунихлу». Аьрасатнал паччахIлугърал ва партиялул хьхьичIунсса ишккакку Роза Басировна Эльдарова чичлай бур: «Дяъвилул тIайламуниясса махъ увкуну бур цала макьаларттаву жула ххаллилсса аьлимтурал, журналистътурал, чичултрал. Ттун кIицI лаган ччива Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул гьурттучи, профессор МахIаммад Буттаевлул «На собственную славу руку не поднимают» тIисса статья. Ва ккалли бан бучIир ва темалийсса литературалул ва журналистикалул публикациярдаву ца яла ххаллилмунин. Ва лайкьссар яла лаваймур кьиматран».
МахIаммад Буттаев кунмасса инсантурая хъунасса Конфуцийл увкуну бур: «Инсаннаща бюхъайссар цува нанисса ххуллу бюхттул бан, ххуллущарив къахьунтIиссар инсан бюхттул ан», – куну.
МахIаммад Буттаев личIантIиссар жула дакIурдиву гьарица ишираву, яхI-къириятрал, тIайлашиврул, узданшиврул, интеллигентностьрал, ватан ххирашиврул, чумартшиврул чулуха бюхттулсса инсанну. Укунсса инсантуран намус хъанан бикIайссар цаяра цIарду дуллалиний. Амма миннал гьар мудан, лагьну, чIу къабаянну дуллалисса къучагъшиврулли жула тарихрал мусил фонд сакин буллалисса.
МахIаммад Жалалуттиновичлул 100 шинал юбилейрал мероприятие кIицI лаган лайкьссия ва аьркинссия республикалул даражалий, хIукуматрал къуллугъчиталгу гьуртту хьуну, ванияргу бюхттулну.
Шалласу Шалласуев