Укунминнайри дарцIуну дусса жулла шяраваллурду

ЦIуссалакрал жяматран чIявучин ххуйну кIулссар ДучIиннал шяравасса Рамазаннул арс МахIаммад Рамазанов. Цинявппагу кIулминнал, дустурал ванайн «ураган МахIаммад» учай. Ва ялун цIагу ванан бюхъу-хъит бусса, дирисса, дан-дитан кIулсса, сивсусса, зирангсса, захIмат ххирасса уну тIий дирзхьунссар. ЧIивинийва даву дуллай аьдатсса МахIаммадлун уттигу ацIаву къакIулли.

Цамуния къатIурчагума, ссал къабагьари, Лаккуй, дизан дурсса ДучIиннал шяраву авурсса къатригу дурну, хъунмасса захIмат бивхьуну, лахъисса манзилданий шяравун щингу дуцаву. Буттал кIану дазу-зума дакъа ххирасса МахIаммадлул, шяраваллищал­сса, жяматращалсса арарду цIакь даву мурадрай, арснан ташугу кIий мина дирхьусса дучIиннал кулпатрава бувну бур.
МахIаммадлул тухум Сундараллал шяравусса ханнахъаясса бивкIун бур. 1944-ку шинал дизан дуллалисса цаймигу щархъал агьулданущал, ДучIиннал жямат­рангу Лаккуя бизан багьну бур. Та чIумал МахIаммадлул ппу Рамазан щар къадурцусса жагьилсса оьрчI ивкIун ур. ЦIусса миналий щаргу дурцуну, кулпат кIилчин оьрчIан хьусса чIумал, Рамазан, аьралуннавун увцуну, мукьра шинай къуллугъ буллай ивкIун ур. Занахьуну махъ бувну бур вайми оьрчIру. Рамазан жяматрачIа сийлийсса, аькьилсса адамина ивкIун ур. Шяраваллил инсантал ваначIан ххуллу-хха ккаккан, маслихIат бан бучIайсса бивкIун бур. Зий ивкIун ур личIи-личIисса жаваблувсса къуллугъирттай, 25 шинай ивкIун ур парторгну. Жяматрал бусласимунийн бувну, Рамазаннул тай шиннардий, цала дахIавуртту, каши ишла дурну, ДучIиннал шяравусса цаягу инсан дуснакьрахьхьун агьан къаивтун ур. Цинявппагу оьрчIру ванал, ххаллилсса тарбиягу дуллуну, цала-цала ххуллийн бивчуну бур. Лайкьну оьрмугу бувтун, бусраврай цала цIагу кьариртун, оьрмулул 92 шинаву лавгун ур дунияллия. Ванал кулпат Маржанатгу дан-дитан кIулсса, бажар бусса хъамитайпа бивкIун бур. Гьай-гьай, укунсса нитти-буттая оьккисса наслу къабизанссия.
Мяйва оьрчI бусса Рамазаннул ва Маржанатлул кулпатраву МахIаммад чIана-чIивима ивкIун ур. Шяраваллил кIанттай мяйва оьрчI хъуни бан бигьану къабивкIун бур.
– На ияв чIана-чIивима, хъуними уссур-ссугу дуклан лавгун, цинярда ичIаллил давуртту ттухун дагьну дия. Дарсирдайн гьанссарагу чIун къадикIайва. Нюжмардий шамийла лагайссияв дарсирдайн, яламур чIумал — яттичIан, гъаттарачIан. Миккунгу луттирдугу лавсун лагайссияв. Дуклан гъира бусса ивкIра. ЛяличIинура ххира­сса дикIайва математикалул, физикалул дарсру. ЯттичIатугу оьна къаучIайссияв, чIатулттал чIанну дурцIуну колхозравун булай­ссия. Ссуттихуннай хъанакI, сими дартIун, аптекардайн дулайссия.
Жул кулпатраву мудангу хъунаманал мукъул хIурмат бия. Ппу дунияллия лавгун мукьах хIакьинусса жул агьлу-авладрал бакIчи ттул хъунама уссу АхIмад хъанай ур. Жу ванай къабивхьуну, ванахь къацIувххуну цичIав къадайссар, – буслай ур МахIаммад.
Циксса давуртту ялун дагьну духьурчангу, дарсирдалгу махъун къаагьайсса ивкIун ур. Ва мудан гьуртту шайсса ивкIун ур райондалул, республикалул олимпиадарттай. Ца шинал математикалул олимпиадалий щалагу Дагъус­ттаннай кIилчинмур кIану бувгьуну бур. Школа къуртал байхту, дуклан ухлай ивкIун ур Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул институтрал агрономтал хIадур байсса факультетрайн. Комиссиялул кьиматирттай рязи акъа, цала тIутIимургу бацIан бувну, тIайла дакъашиврийн сси бивзсса МахIаммад аьралуннаву къуллугъ буллан лавгун ур. Къуллугъ буллай ивкIун ур Туркманисттаннал аьра­лий округрай. Шиккугу учебка марцIсса ххювардай бувккусса Мах1аммадлун сержантнал чингу дуллуну, партизантал хIадур буллан тапшур бувну бур. ДачIи шинава ивтун ур старшинану. Армиялия увкIун махъ, ряхва зуруй дуклай ивкIун ур автошколалий. Гьарица даврил сант кIулсса, кару мусилсса МахIаммадлул моторду батIайсса, машинартту бакьин байсса бивкIун бур, дайсса диркIун дур сваркалул давуртту. Цала карунних бавтIсса сварка дайсса аппарат бивкIун бур ваначIа. Тай шиннардий, халкьуннан квадроцикллая кIул хьуннин, МахIаммадлучIа цала дартIсса, соляркалий зузисса квадроциклгума диркIун дур. Ванан къакIулсса, ванал канила къадуккайсса даву дакъар.
МахIачкъалалийн ивзун махъ зий ивкIун ур хъунама ­уссил тIивтIусса усру дайсса цехраву. Шикку давугу лархьхьуну, тIивтIуну бур цала цех. Давугу нирхиравун дагьну, канивун арцу дачайхту, «ххаллил» къавхьуну ур. Ванал кумаг байсса бивкIун бур МахIачкъалалив дуклакисса ДучIиннал шяравасса студентътуран. Му бусрав хьуну, хIакьинусса кьинигу, дакIнин бутлай, барчаллагьрай бикIай тIий ур.
КIицI лаган, чумартшиву МахIаммадлул ххаллилсса хасиятирттавасса ца дур. ХIакьинусса кьинигу кумаг аьркиннал чIарав МахIаммад хьхьичIа-хьхьичI уссар, зия хьумур дакьин дангу, дазингу, даврил сант рутангу ванайн оьвтIий буссар. КъалякъинтIиссар цаягу инсан ванал рязи къаувсса. Мунияту бухьунссар ванал чIявусса дусталгу.
Чув, ссаха зурчагу, гьарица кIанай даву щирикIин дайсса диркIун дур МахIаммадлул. Ца ппурттуву Липецкаллал областьрайсса колхозрал председательну зузисса Ч1урттащатусса цала гьалмахчу АхIмад Маллаевичлул оьвкуну, тийх инженерну зий ивкIун ур. Шихава цащалва бригадагу бувцуну , къазузисса комбайнартту, техника зузи дурну, даву щирикIин дурну, махъун дагьсса колхоз ца-кIира шинал дянив шамилчинмур ххуттайн дуккан дурну дур. Мунияр махъ, мукьва бригадалущал Москавлийн лавгун, строительствалул давурттай прорабну зий ивкIун ур.
Институтравун уххансса пикририв ванал бакIрава тачIав буклай бивкIун бакъар. Направление аьркин дагьлай, му ласуншиврул увххун ур Ремзаводрайн. Шичча направлениягу ларсун – Дагъусттаннал Политехнический институтравун.
ТIайладакъашивуртту, щилтагъшиву къаччисса МахIаммад цува чув ухьурчангу тIайламур бацIан буллан икIайсса ивкIун ур. Цала буттая тIайла хьуну, шяраваллил колхозрал каялувчитурайн дяъван икIайсса ивкIун ур, курортирттайн зува къазанай, хъунмасса захIмат бихьлахьисса колхозницахъулгу гьан бувара цалвагу тIий.
МахIаммад инсаншиву дусса, цаманай дакI цIуцIисса ушиву буслай бур ца укунсса иширалгу. Нину ччяни дунияллия ларгун, ппу цувалу ливчIсса чIумал, лайкьсса хъамитайпагу цала лявкъуну, буттан щар дурцуну дур. Ппу ивкIуну махъ, цIанасса чIумалгу, муниха цала ниттиха куна аякьалий ур. Ссупралух щяикIаннинма цIувххунни: «ЗагьидатлучIан диян дурссарив дукра»,– куну.
Гьарица чулуха усса инсан ур МахIаммад. Канил кушулул усттаршивруцIун, махъ бусан, пасихIну ихтилат бан кIулссагу ур. Ва чIявусса мажлисирттай тямаданугу увчIай. Бур шеърирду чичаврил гьунаргу. ОьрчIний ванал чивчусса шеърирду «ЧIавалачин» журналданий бивщуну бивкIун бур. ЦIанагу цанма асар хьусса чIиви-хъунсса затрая гацIана шеъри ляхъан бувай.
Инсаннавусса гьунарду ялун личин буван, ганавун гьавас, гъира-шавкь рутан хъунмасса бияла кулпатрахь бикIай.Букъавсун къабучIир бавкьусса, нахIу-хIалимсса, куннан кув бувчIлачIисса МахIаммадлул кулпатраягу. Цува куна, кару мусилсса бур ванал кулпат Раиса. ХIакьинугу вайннал ужагърай яхьуну бур Раисал усттарсса каруннил бувсса авурсса буттукьри. Буттал дуллалисса гьарица даврил лагма лавгун, ххуйсса кумагчиталну бур ванал кIиягу арсгу. Къушливу кулпатрал залуннал махъ сий дуну бур. МахIаммадлулгу вайминналмур пикри-зикрилухгу вичIи дишай, увкумур лаласай.
Цала къушлил маэшатрансса давур­ттацIун жяматран мюнпатсса тамансса давурттугу дурссар ва хIакьинусса кьинигу дуллай уссар МахIаммад. Арснащал архIал лавгун, цала чулуха хъунмасса кумаг бувссар Вихьуллал шяраву цIусса мизит буллалисса чIумал. Цала уссицIун спонсорталгу кIункIу бувну, Таркилий бувссар «Крымсолтан» тIисса арена, «Ябувара жулва миллат» ккурандалул члентуращал цIу буккан бувссар Ссугъращавсса Сурхай-ханнул кIалабарз. Лаккуйсса буттал шяраву ДучIив цIу буккан бувссар МахIаммадханнул арс ХIусайннул кIалабарз. Буттал хасиятру – захIмат ххирашиву, чумартшиву арсурвавравугу дур. Вай гьантрай хъунама арснал Нариманнул уква бивзунни Гьамиящиял шяраву буллалисса тазиятрал къатлул гьану. Цала арсурваврангу лахьхьин дурну дур МахIаммадлул строительствалул давуртту.
Бусан ччива, мукунма, Ма­хIаммадлул агьлу-авладрайсса чиваркI циняв спортрал итххявх­сса, зирангсса бушиву. Аьпалул хьусса хъунама уссил гужну ка дишайсса диркIун дур. ЦIанагу оьрмулул 70-хъайсса шинну хьусса АхIмад тIима уссу жагьилтуращал архIал лечайсса ур. Цува МахIаммадгу хIакьинусса кьинигу спортрахун агьнува ур. Хъунама арс Нариман ххюйлчинмур классраву дуклакисса чIумала занан ивкIун ур А. Маркаровлул цIанийсса футболданул школалийн. ХьхьичIунсса ттуплий укку хIисаврай ва увцуну ур Абхазнал командалувун. «Динамо» Сухум футболданул клубрал нападающийну уклай, хьхьичIунсса ттуплий буккултрал сияхIраву ивкIун ур. Мунияр махъ уклай ивкIун ур Азирбижаннал «Сумгаит» тIисса футболданул клубраву.
Нариманнул хъуннасса хъар лархъссар аьдатравун дагьсса Сиражуттин Ильясовлул цIанийсса «Лакия» тIисса республикалул ттуплий буккаврил турнирду сакин давривугу. ЦIанасса чIумалгу ва сакиншиннарал комитетрал член хъанай ур. Наримангу, ванал чIивима уссу Кьурбангу, буттал дуллалисса цинярдагу давурттан кумаг буллай, чIарав бацIлай бур.
Душ Амина музыкалул ххуллийх лавгун бур. Ва дуклай бур Барият Мурадовал цIанийсса Дагъусттаннал Культуралул ва искусствалул колледжраву. «Имена России» тIисса, Ростоврай хьусса, 500 инсан гьуртту хьусса Дунияллул халкьуннал дянивсса фестиваль-конкурсрай ванил бувгьуссар кIилчинмур кIану. ЛяличIинува ххуйсса чIуний оьрус ва лакку мазурдийсса балайрду учай. Бур МахIаммадлул кIива аьнтIикIасса арснал душгу.
Вайннаха цахара лархьхьусса, давриву, дуккавриву итххярхсса бакIрайн дагьну дур арснал щаргу. Асиятлул мусил медальданий къуртал бувну бур Гъумучиял лицей, ЯтIул дипломрай, Дагъусттаннал университетрал Дагъусттаннал филологиялул факультетрал лакрал отделение. Зий бивкIун бур цаппара шиннардий ЦIуссачIурттащиял школалий. 2019-ку шинал «Учитель года» конкурсрай гьуртту хьуну, кIилчинмур кIану бувгьуну бур. ЦIана Асият ДучIиннал оьрчIал багъраву каялувчинал хъиривмурну зий бур. Рамазановхъал ичIура дур ужагъравуциривннал лайкь дурсса личIи-личIисса наградарттал, спортрал ххуллий ларсъсса медальлал ва кубокирттал стенд.
ЦIуминалийсса ДучIиннал шяравун бивзун Рамазановхъал дурагу шанна шин хьуну дур. Амма захIмат ххирасса кулпатрал чIирисса чIумуй цайминнал чIярусса шиннардий къадансса давурттив дурну дур. Щалва кулпат лагма лаган бувну, МахIаммадлул дурну дур шийх авурсса къатри. Ахиргу дузрайн бувккун бур вайннал аьрщараха зунсса, багъ-бахча, ризкьи-кьини дансса хиял. Му мурадрайя вай, шагьругу кьабивтун, шихун бивзсса. Раисал жура-журасса тIутIавун дахьлаган дурну дур щала хIаят. АьнакIал, къузурдил, урдакирттал, индюшкарттал хозяйствалуха зузима Кьурбан ур. ИчIурасса хозяйствалий гьашиву къадурну, МахIаммадлул дурну дур ятту-гъаттара ябувансса шартIру дусса фермагу, дурцуну шиккун щингу, бувну бур 80 тонна лагайсса бассейн. Ванийнугу шяравусса инсантуран зунсса кIанттурду хьун най бур. Фермалул чIарав бувну бур жяматрал яттил купка дансса хIавз. ЦIана ва цала фермалий ябуллай ур цIуртти. Шиччава арх бакъа бувгьуну бур 400-ннийн бивсса мурхьру, хъунмасса манзилданийх капельное орошениягу дурну.
МахIаммад ва ванал арсру кунмасса ца-кIия инсан ухьурчан, шяраваллаву дизанссия аргъ, ликканссия хъу-лухччиний барачат, бичинссия тIутIайх багъ-бахча.
Мюхтажнал чIарав ацIан, ка-кумаг бан хIадурсса МахIаммад чIалачIин дакъа ххирар дустуран, гъан-маччанан. Му зат мяйжан хьунни вайннал къушлийх кьини дурксса чIумалгу. ЧIивима арс захIматну къашай хьусса чIумал, вайннан кумаг бунни чIявусса инсантурал. Ва тагьарданувугу цала чумартшиву исват дунни Рамазановхъал кулпатрал. Арснал цIуллу-сагъшиврул тагьар къулай хьуну, харж къадурну лирчIсса арцу вайннал дуллунни къашавайсса, кумаграх мюхтажсса инсантуран.
Цува эбрат хьуну, тIайласса ххуллийх бачин бувну ур МахIаммад цала оьрчIругу. Рязину ур вайннаяту, мукуна шяравусса цинявппа жагьилтурая.
– Мяърипат дусса, хъунанал хIурмат бусса, иш багьний чIарав бацIайсса жагьилтал бур ДучIиннал шяраву. МиннацIа дакI ххари хъанан дикIай, – тIий ур МахIаммад.
Рязину ур ва шяраваллил идарарттал бакI дургьусса цаппара пишакартураягу. ОьрчIан кIулшивуртту дулаврил ва миннал тарбиялул ялув кьянкьану бавцIусса оьрчIал багърал хъунмур Бахттун Шуаьевная, школалул директор Асадуллагь Къиталаевлуя, мукуна, цала цIуллу-сагъшиврул тагьарданух къаурувгун, шяраваллил иширттаву чялишну гьуртту шайсса ХIасан Оьмаровлуя, жагьилсса имам Мурад ХIусайновлуя. БувчIлай бур, укун цала миллат ххирасса, жяматрай дакI цIуцIисса инсаннал къатлуву ихтилат так лакку мазрайсса бушиву.
– Жул жямат зузисса, хIарачат бусса буссар. Шяравалу ряхва жяматрая хьусса дунугу (ДучIиннал, Гьарк1ассиял, Сундараллал, Маркьиял, НицIавкIуллал, ЧукIуннал), цинявппа ца кулпат кунма хъинну бавкьуну, аьркинний куннал чIарав кув бацIлай, ка-кумаг буллай яхъанай буссар, – тIий ур ва.
Заннал кабакьиннав, МахIам­мад, ина дуллалисса ххаллилсса давурттацIун. Аргъ дизаннав зул аьрщарай, дакьиннав зун цIусса мина.
Андриана Аьбдуллаева
Имара Саидова