«Ттун ххирар Хъусрахь чантI учаван»

Ттигъанну «Илчилул» редакциялий хъамалу уссия ДР-лул аьрщарал ва хъуслил министрнал хъиривчу Ттаттаев Эмиль Кьурбанзагьидлул арс.
Эмиль Ттаттаев цува Хъусращатуссар, увнугу, хъуна хьунугу ур МахIачкъалалив.

2001 шинал ДГУ-рал юридический факультет ЯтIул дипломрай къуртал бувну, зун увхссар ДР-лул МВД-лул Мюхчаншиврул агьамсса делардалсса буллалисса управлениялийн оперуполномоченныйну. Цаппарасса шиннардива зун увхссар МВД-лул Налогирттал тахсиркаршивурттал управлениялийн. Зий ивкIссар «АПК»-лул отделданул каялувчину, муния махъ УБЭП-рал «АПК»-лул отделданул каялувчинал хъиривчуну.
МВД-лул органнаву зий уссаксса чIумул мутталий лайкь хьуну ур ведомствалул ларайсса наградарттан: «За отличие в службе» тIисса Аьрасатнал МВД-лул медальданун, «Лучший сотрудник криминальной милиции», «За верность долгу» тIисса Аьрасатнал МВД-лул лишаннан.
2012 шинал хьхьичIунсса ккаккиярттащал къуртал бувну бур Дагъусттаннал Халкьуннал хозяйствалул институт. Муния махъгу ЯтIул дипломрай къуртал бувну бур Дагъусттаннал паччахIлугърал Аграрный университет. Ттигъаннугу Аьрасатнал президентначIасса Шяраваллил хозяйствалул академия къуртал бувну, лавсун бур ца уттигу ЯтIул диплом.
2013 шинал МВД-лул структурарттава зун увкIун ур ДР-лул Шяраваллил хозяйствалул министерствалийн. Ванияр хьхьичI зий уссия паччахIлугърал кумаграл программарттал отделданул каялувчину, яла – Шяраваллал кIанттурду хьхьичIунмай баврил ялув зузисса управлениялул каялувчину.
Июнь зуруй дурусну мукьра шин хъанай дур ДР-лул аьрщарал ва хъуслил министрнал хъиривчуну зий.
Эмиль Ттаттаев Ккуллал ва Лакрал районнай кIулссар социал-экономикалул иширттаву гьар мудан кабакьу буллалисса хIакьсса патриот хIисаврай. Ванал хIарачатрацIух «Комплексное развитие сельских территорий» тIисса республикалул программалул лагрулий кIирагу райондалий чулийн дуккан дан бювхъуссар агьамсса социал-экономикалул проектру. Ххюлуссуннал, Кьубиял ва Хъусращиял шяраваллаву бувссар ттизаманнул тIалавшиннардацIун бавкьусса ФАП-ру. Цала гъан-маччамигу кIункIу бувну, хъуннасса гьурттушинна дурссар «100 школ» программалул лагрулий Хъусращиял школа капитальныйну ремонт бан. Школалул багъраву бувгьуссар ахъулссаннул мурхьру. Хъусрахь, Ккулув ва Вихьлив бувссар паркру, ххуй дурссар жямат батIайсса кIанттурдал чIалачIин.

– Виваллил органнаву зий бивкIсса инсантал чIун ларгукун исполнительный властьрал къуллугъирттай битай. Му ссацIун бавхIуну бухьунссар?
– Виваллил органнаву низам цIакьсса дунутIий бухьунссар. Ттунма хIисав хьуссаксса, МВД-лул системалуву зий бивкIсса инсантураща мурадру ччяни ва бигьану щаллу бан шай. Му так МВД-лул структурарттаву зий бивкIминнаву дакъа, нажагьрагу хьунакъадакьайсса хасиятри. Ххишалдаран, халкьуннащалсса даврил опытгу. МВД-лул системалуву зузисса чIумул мутталий ттун лавхьхьунни инсантуращалсса гъалгъалува бувчIин, га цуксса дакI тIайласса уссарив. МВД-лул структуралия Шяраваллил хозяйствалул министерствалийн зун учIайхту, цала мурадрай увкIсса гьарца инсаннаву ттун цIубутIуй чIалан икIайва субсидиялунсса арцу дацин ччисса преступник. Биялсса мутта лавгуна ттул му тагьарданува уккан, яла кьаагьра гьарца инсаннайн щак тIутIаврия.
Махъсса шиннардий чан хъанай дур властьрал органнавусса коррупция. ХьхьичIра инсантурал аькьлу-кIулшилуву аьрзарду чичаву дакъая. ЦIана тIурча, органнавува зий ливчIсса ттула гьалмахтурах вичIидиширча, аьрзардая бизар хьуну буру учай.

– Буси вила оьрмулия.
– Дуклай ивкIра 28-мур школалий. Лавайми классирттаву хIукму бувссия лицейраву дуклан. Цанчирча, тай дия ччанавккусса шинну, пикри цалий бацIан бувасса дуклаки оьрчIру баччан бансса ххуллурду чIявуя. Тамансса оьрчIру ххуттавагу бувккуна. Нитти-буттахь ттула пикрилиягу бувсун, увхра тай шиннардий Дагъусттаннай цалчин тIивтIусса 39-мур лицейравун, ххуйсса ккаккиярттащал къуртал бувссия. Щала мютIисса ивкIра учингу къахьунссар, амма дуккаврил чулухунай жаваблувшинна ххисса уссияв. Дуклан увхра юридический факультетрайн, тиккугу мугъаятну икIайссияв дустал язи бугьавриву. ХIакьинугу руцан къаритав архIал дуклай бивкIминнащалсса дусшиву. Тайннавасса тамансса зийнма бур УБЭП-рай, цавайгу – испольнитель властьрал органнаву. КIинная хьунни министр.

– Юристнал кIулшиву ларсун махъгу, ина хьхьичIунсса ккаккиярттащал къуртал бувну бур шанма ВУЗ цаймигу. ДучIи ляркъурив вин ми кIулшивуртту?
– На дуклан уххайсса заманнай сийлийсса, тIалавсса пишарду бия юристнал ва экономистнал. Экономика ттун къаххирая, мунияту увхссияв юридический факультетрайн. Амма Аллагьнал ттул кьадар, цуксса къаххирасса дунугу, бавхIунни экономикалуцIун. Зун бакIрайн агьунна УБЭП-райн Экономикалул преступлениярттащал талатисса управлениялийн. Багьлай бия экономикалул кIулшиву ласун. Дуклан увхра Дагъусттаннал Халкьуннал хозяйствалул институтрал экономический факультетрайн. УБЭП-рай зий уна, архIала зий ивкIра преподавательнугу. Гъира бия дарс дихьлан, амма ччя-ччясса командировкарттая чIун диял хъанай дакъая. Опер цала биялалий цувасса инсан акъар. Мунияту кьаритан багьуна преподавательнал даву. Шамилчинсса кIулшиву циван ласун пикри бав чирча, виваллил иширттал органнава лагайхту, зун увхра Дагъусттаннал Шяраваллил хозяйствалул ва сурсатирттал министерствалийн. МуницIун бавхIуну, багьлай бия аьркинсса кIулшиву ласун, ихтилат ссая буссарив кIулну бикIаншиврул.

– Мукьилчинсса кIулшивугу давриву аьркин дагьлай дияв?
– Махъ бакъа.
– Вила чIун ссуссукьушиврух къаурувгун, ина спортрал оьрмулувугу чIалачIисса кIану бугьлай ура. «Кубок Лакии» футболданул турнирданий дуклакисса командарттал дянив хьхьичIунсса ххуттай дур Хъусращиял команда. Гьашину «Супер Кубокрангу» лайкь хьунни.
– Буттал на тарбия уллай ияв спортрахун машхулну, ниттил тIурча – кIулшиву хьхьичIунну. Мунийн бувну, дуккавугу, спортгу ттул оьрмулуву архIал най дия. Цалчинмур классрая тIайла хьуну занан ивкIра дзюдорайн. Лавайми классирттаву занан ивкIра ттула шяравучу Хизри РахIимовлучIан, та цувагу на дуклакисса 39-мур лицейраву физкультуралул дарсру дихьлай ия. Хизри дакIнийхтуну цала пишалий зузисса инсан ур, даврилгу, мунихун багьминналгу кьимат кIулсса. Нагу бяст-ччаллайгу гьуртту шайссияв, амма спортрахун агьаврил агьаммур мурад ттулла цIуллу-сагъшиврул, чурх къалиправу бугьаврил цIанийя. ОьрчIругу спортрах ччаву дуну тарбия буллай ура. Ттул шама арс ур. Хъунама дуклай ур юридический факультетрай, цувагу ттул шаттирдайх гьан ччай ур, низам дуруччай органнаву зунна тIар.

– Юридический факультет къуртал бувминнан низам дуруччай органнаву зун буххан захIмат шайрив?
-– Бюхъай щин-бунугу жапану бикIан. Ттун бакъая. Даврийн кьамул уллалийни кадровый аппаратрал чара бакъа хIисаврайн ласайссар цукунсса кулпатраву хъуна хьуну урив. Ттул ппу зий уссия низам дуруччай органнаву.
Спортрал темалийн кIура аллай, учинна, спортрал инсан ххуттаву угьан кумаг бай. Мудангу хIарачат бара спортрахун багьсса инсантурал чIарав ацIан. ЧIаххув-чIарахнал оьрчIру цума-унугу тренерначIан чичин кумаг ба чирча, шагьрулий увну, хъуна хьусса ттун ми къачансса кIулли, кумаг бара.
Ттула командалул хIакъираву тIурча, ттунна кIулши хьуния шинай уклай ура футболданий. Акъахьунссар цаягу жагьил футболданий къаувксса. АцIния ххюраксса шин хьуну дур жу футболданий буклай. Ттул дуссия дачIи МВД-лул зузалтрая, дачIигу хъусращири оьрчIая, мигу, хъунмурчIин, ттула ссурахъал ва гьалмахтал, сакин хьусса команда. Буклан бикIайссияв Спартакрай. ЖучIа цIакь хьуна арвахIкьини футболданий буккайсса аьдат. Муния чIявуссаннан бавну, букIлан бивкIуна жущал футболданий буклан. Гьавас бусса тIуркIу шайва, цинявппа ссавур дакъа ялугьлан бикIайва арвахIкьини дучIаннин. Гьанттайн мяйра ссятрая ацIра хьуннин буклан бикIайссияв. Хъинну чIявусса агьлу тамашалийнгу бучIайва.
Яла, жу каялувчитурал къуллугъирттай бавцIукун, футболданий буклансса чIун къадикIайва. Утти, тIурча, командалуву буклай буссар жул оьрчIру.
«Кубок Лакии» турнир дайдишайхту, на ттула ссурахъаврая хIасул дурсса команда дуклаки дурссия.
Хъусращиял командалул «Супер Кубок» шамилчинни лавсъсса. АцIра шин хъанай дур гьашину «Кубок Лакии» дуллай, царагу команда дакъассар шамийла «Супер Кубок» лавсъсса, Ххутрал командалулгу лавсъссар кIийла. Му бакъассагу, Хъусращиял команда кIийлла ххув хьуссар Дагъусттаннал дянивсса чемпионатрай. Бунияласса оьрчIру буссар командалуву, мудангу чIарав ацIара вайннал. КIиннан кумаг бав даврийн уххан.

– Ялагу, ина итталун агьунна Абу-Дабилив Ислам МахIачевлул ияврих уруган лавгун…
– Ислам МахIачев ттул хьхьичIунсса гьалмахчури. Ттущава бювхъутари, лагара Абу-Дабилийн танал ияву ххал дан.
Исламлул цала насихIатчинал ва тренернал вихшала кьукьин къариртунни. Шиннардил хьхьичI,аьпа биву, Аьбдулманап НурмахIаммадовлул увкусса куццуй, ХIабиб спортрава лагайхту, чемпионнал мухIулттул заллу, махъ бакъа, Ислам МахIачев хьунни ва лув-ялув му титул дуручлай ур.

– Лакрал жяматийсса оьрмулуву, учиннуча, миллатрал хьхьичIунсса инсантурал юбилейрдай хьуннав, цайми-цайми иширттаву хьуннав, гьурттушинна дуварав?
– Мудангу.
Буттал ттухь даин учайва: «Инава чув ухьурчагу, инсантуран учIину лякъу» куну. Му калима ттул оьтту-ттурчIавунгу, няравунгу куртIну дурххунни. Ттущава шайссаксса хIарачат бара, нава уний учIину лякъин, органнаву зий унийгу, Минсельхозрай зий унийгу. Арцу лябукку буну ишла дан бажар буну чIалачIисса тамансса инсантуран субсидия ласун кумаг бувссия.
На ттула миллатрал патриотра. Жул буссар на сакин бувсса группа, «Ссурахъал» тIисса, миву буссар къуллугъирттай­сса лакрал чиваркI. Ттун ххирар инсантал цачIун буллан. Даврия тархъансса чIумал гьанттайнмай цачIун батIару. Лакрал районная ттуйнма, ци-бунугу кумаг аьркинну, инсаннал оьвчирча, на га тема жува цачIун бавтIсса базилухь сукку дара, щища ци кумаг бан бюхъанссар куну.

– Бюхъайхха субсидиялун ларсъсса арцу дацинсса пикрилий акъа, ми чун, цукун ишла данссарив къакIулсса кIанттугу хьунабакьин.

– Ссан, цукун ишла дан дакIний уссарив къачивчуну, жу субсидия къабулайссар. Агарда, къатIайлану чивчуну бухьурча, кумаг байссар тIайла ан. Органнаву зий унийсса ттула даврил опытгу хIисав бувну, на субсидия буллалийни хъинну мугъаятну икIайссияв, ттула цIаний акъача, га ласласима уруччиншиврул. Гьунттий-сарану, ганал нузайн кьутI тIий бувкIун, арцу цирда зеххаврицIун, дуснакьгу аврия мюхчан аншиврул. Ганан «цухьлул хIурмат» бувну къалякъиншиврул.

– ДикIайрив чIун виятува инава къарязисса?
– Диндалуву цаява цува рязину икIаву ххуйчулий ккаклай бакъар. На даин Аллагьнайн лаизлан икIара, ттула аьмал, аькьлу-кIулши дуссаннуяргу ларай дува тIий. На мукун ниттил тарбия унна. Мира хасиятру на хIарачат буллай ура ттула оьрчIавугу тарбия дан, хаснува арсвавраву. Школа къуртал баннин, ттул оьрчIал цанналагу телефон канил къадургьуссар. Душнин телефон ласун ихтияр дуллуссар институтравун дуклан бувххукун.
Дарсирдан аьркинний компьютерданух щябикIайссар, амма соцсетирдаву чIун гьан къадайссар.
Мюрщими оьрчIру школалия бучIайхту буслан бикIай, контрольный даву ягу сочинение цала бакIрава чичарду тIий. Му дакIнийгу личIантIиссар, дучIигу лякъинтIиссар.
Ца гъарал ялун дагьсса кьини, ххуллий авцIусса жагьил ттула машиналий щяитав, иян анна куну. Ваца пахрулий куна буслай ур цалла дарс кьариртшиву, юридический факультетрал цалчинмур курсирай дуклай ушиву. Няравун ласунгу, къаласунгу, насихIатрайсса ихтилат бував. Ургу, учав, ттун дур 45 шин, ттул дакъар чIун лахьлан­сса, вил дур. Вуз къуртал байхту, вингу къадикIантIиссар. Дипломгу буллуну, вихь чинтIиссар зун насу куну. Муний ина хIайп тIунтIиссара, винна аьркинсса кIулшиву дакъашиврия. Лях гьан дурмур хъирив лаян дансса чIун вил тачIав къадикIантIиссар. На увкумур бювххунуккива.

– Органнаву зузисса чIумал вин «кIирисса кIанттурдайгу» гьуртту хьун багьссарив?
– На органнаву зун увкIсса чIун бунияла жапасса дия. Гьарца кьини даврийн на лагайссияв, кулпатрая батIул хъанахъи­сса куна, даврия зана хьував, къахьував къакIулну.
Ца кьини шавату увккун, хIаятраву машиналул лув пIякь учайсса зат дирхьунурагу дакъарив ххал дуллалисса чIумал, лув­сса квартиралий ялапар хъанахъисса чIаххувчуналгума увкунни: «Эмиль, на хьхьу гьанцIа шанай акъассияв, вил машиналулгу къарал бав, насу паракьатну вила даврийн», – куну.
Ца базилухь ттуйнгу, чIаххуврайва ялапар хъанахъисса цамур отделданул каялувчинайнгу оьвкуну: – « Зул хъирив багьну бур, цуманал хъирив багьну буссарив цалсса кIул бан къавхьунни, личIлулну бикIияра кIиягу, ярагъ кIунттища хIура мабару», – увкунни. Жу кIиягу Аллагьнал бурувччуну лявкъунав. Ца нюжмардува хъуними­ннал ялагу жуйн оьвкуну бувсуна гаманал хъирив багьну бушиву ва га цамур шагьрулийн зун тIайла увккуна.

– Багьрив СВО нанисса кIанттурдайнгу гьан?
– Ттигъанну зана хьура Запорожскаллал областьрая. Тихун на лавгссияв республикалул бакIчинал амрулийн бувну, гуманитар кумаггу лавсун, тийх буллалисса социал объектиртталгу ялтту уккан. Михайловский райондалий жула республикалул проектрай дурссар МФЦ-лул къатри, хIасул дуллай бур оьрму къулай бансса шартIру.

– ЦIана ина зузисса министерствалий лак чIявусса бурив? ДакIнин багьунни, ттигъанну жура макьала чирчусса «Мой Дагестан» конкурсрай ххув хьусса ЧIяйннал шяравасса Мадина Абакарова.
– Га ттул каялувшиндаралу зий буссар. Ххаллилсса пишакарди. Лак тамансса буссар. УБЭП-рай зий унийгу ттул отделданий ххюя лаккучу уссия, вайми отделлай ца ягу цаягу акъасса чIумал. Минсельхозрайн учIайхтугу бувцуссия.

– Вил буттауссу Оьмар Ттаттаев – СССР-данийгу цIа кIулсса профессор, химиялул элмурдал доктор, ниттиуссу АьбдурахIман АьбдурахIманов – цIанихсса юрист, аьпа баннав цал, кIиягу ччяни жуятува батIул хьунни, лакраву бакъасса, щала республикалийгу бусравсса, цала даврил ххаллилсса пишакартал бия. КIиягу хIакьсса патриотъталгу бия, инсантал цачIун бан ва дусшиву дангу, дуруччингу кIулсса бия. Тайннал кIинналагу язими хасиятру вивугу дур учай. Вихьва цIуххирча, инава щиха ххишалану лавхьхьусса ура?
– Мяйжаннугу, тай гъанну кIулну бивкIминнал на лавхьхьусса ур учай ванахагу, танахагу. Оьмардуя на ларсун дур аьчухшиву, АьбдурахIманнуя — кьаст душиву, лидершиву.

– Новаторство цуманая?
– Тай кIиягу цала пишардаву новатортал бия. АьбдурахIман ия хъинну креативныйсса, ­Оьмар – СССР-данул РАН-далул хьхьичI ххуттайсса аьлимтуравасса ца.

– АьбдурахIманнуя вийн ялагу дирну дур Хъусращияхсса ччаву. ДакIний бур, аьпа биву, гьарца нюжмаркьини даврия махъ Хъусрахьхьун лавгун, итникьини даврийн иянну махъунай зана шайссия. Му аьдат утти вилгу дур.
– Ттун ххирар буттал шяравалу, нава кIий увну акъахьурчагу. ЧIивиний, каникуллай лавгний, на къариртсса ххяллу, зунттул бакI дакъахьунссар. ЦIанагу, республикалул кьатIув командировкалий гьан багьлай бакъахьурча, гьар нюжмаркьини ахттакьунай, совещание духьурчагума гания махъ, на Хъусрахьхьун лагара. Ттула къатлул чIарав бугьав ттуршва кIалахIилул мурхь, буцав хьхьувайсса чани. Ттун ххирар Хъусрахь чIемултрал балайрдахун чантIгу куну, урттул чяй хIачIаван.

– Ина ура давриву тIайлабацIу, инсантураву бусравшиву ххисса, иш нанисса инсан. Амма инсаннал яла хъунмур талихI – тIайла бавцIусса оьрчIрур, учай. ХIакьину чIун мукунсса дур, кIичIираваллил тарбия ялтту дуклакисса. Аллагьнал вин му чулухагу тIайлабацIу хьуну бур: оьрчIру тIайла бавцIусса бушиву. Ссавур вил тарбиялул тIилисин?
– ЦIа къадулланна ттула оьрчIая. Амма учинна, хIарачат бусса бур дуккавривугу, спортравугу.
Гъинттул каникуллай на гай гьан бувара зун, хIатта ссахчIав мюхтажну бакъахьурчагу, захIматрал кьадру кIулну бикIаншиврул. Хъунама арс дарсирдая оьнасса чIумал официантну зий уссар. Ганан цанма ччай бия, низам дуруччай органнаву зун дакIний ухьувкун, инсантурал хасиятру лахьхьиншиврул. Официант бигьа­сса даву дакъар, личIи-личIисса хасиятирттал инсантал хьунабакьлай бур. Цала цува угьан кIулну бикIан аьркинсса даву дур. Мюрщими арсру ттула ссурахъичIа усру дайсса цехраву зун лагайссар. Анжагъ, захIматрайн вардиш баншиврул, арцу лякъингу, харж дангу кIулну бикIаншиврул, чурххан захIмат ва зарал бакъасса даврий зузи бав, усру дишинсса къуршив батIлатIисса. Школалий дуклакисса чIумал на навагу зий икIайссияв ттула ниттиуссичIа, хIан дакъасса хIачIия дуллалисса заводрай.

– Вил нину ва ппугу бур илданул дянив бусравшиву ххисса инсантал. Буси миннаягу.
– Ттул ппу Кьурбанзагьид тамансса шиннардий зий уссия низам дуруччай органнаву. Даврия лавгссар полициянал подполковникнал чиндалуву. Ни­ттил Сарижатлул мукьцIалунниха лирчусса шинну хьуссар Дагъусттаннал паччахIлугърал университетрал химиялул факультетрай дарсру дихьлай. Химиялул элмурдал кандидат. Итабавкьуссар чIявусса элмулул кандидатътал, доктортал. Вайннащал цIанагу дахIаву дур, органнаву зий унийгу, уттигу чIявусса бакIрайн багьай ниттил выпускниктал. Ччя-ччяни хьунаакьай Табасараннал райондалул администрациялул бакIчи, ни­ттия цIухлай, хъинсса мукъуйну дакIнин бутлан икIай. ТIааьнну бикIай ниттия ххуйну гъалгъа тIутIийни. ЦIанакул зий буссар МахIачкъала шагьрулул 22-мур лицейраву, оьрчIру олимпиадарттайн, конкурсирттайн хIадур буллай. Ванил хIадур бувминнава чIявуссаннал, Щалагу Аьрасатнал олимпиадар­ттай гьуртту хьуну, хьхьичIунсса кIанттурду бугьай. ЦIана оьрмулул 75 шинаву бунугу, давриву дакI дирхьуну зий бур.

– Ссан диял къашай вил чIун?
– Кулпатран. Бигьалагай гьантри чара бакъа кулпатращал гьан барчагу, жаваблув­сса даву сававну, кулпатран­сса чIун диял къашай. Ттул кулпатраву цIакь хьусса аьдатри кIюрххил на даврийн ачлачийни, цинявппа оьрчIру левчунма бучIайссар на тIайла уккан, даврия учIайхтугу – хьунаакьин. Даврия увкIун махъ, оьрчIащал щяивкIун, ярглий гьарцаннахь цIуххайссар кьини цукун ларгссарив. Щар хьуну Москавлив ялапар хъанахъисса душнил му аьдатрах мякь бувккун бура учай, на даврия учIайхту, хъямалагу багьну, кьини цукун ларгссарив бусан.
– Барчаллагь хъунмасса, Эмиль, ххишала бакъа дакI аьчухсса ихтилатрахлу. Жугу вийн дакIнийхтуну барчаллагьрай буссару, ина даингу миллатрал чIарав ацIлайгу, ацIан хIадурнугу унутIий. Кабакьиннав ина дуллалимуницIун.
Ихтилат чивчуссар
Зулайхат Тахакьаевал