Ххюлуссунная ттинин кIулну къабивкIмур

Га хьхьуну жул чятирданулу уттубишинсса цукунчIавсса сант дакъая. Гиччалу щинаву, кьяркьараву бия. Заставалул начальникнал ихтияр дуллунни Анвардул къатлуву хьхьу дутан. Жу циняв щяв кьюкьрах уттубивхьуру. Хъунмасса хIаллай шану бакъа, жула аьрххилия, ккавкмуния гъалгъа тIий, дачIи хьхьу ларгуна.
ЦIахъюрдал ва Дултти-Зун­ттул дарардаву хъу дугьан шайсса аьрщи хъинну чан­сса дусса дур, хаснува къама ва хъунилсри дугьансса. Шикку гъа­ттараха зий бусса бур халкь. Совет Союз лияннин шиккусса халкь бигьанма Азирбижаннащал дахху-ласу дуллай бивкIун бур, цанна аьркинсса бакIлахъия дикIух, нагьлих, нисирах, ппалух даххана дуллай. Дагъусттаннал шагьрурдащал, районнащалнияр, Азирбижаннащал хъунна­сса дахIаву диркIун дур. Ми­кку жун кIул хьунни, хьхьичIва къакIулсса, Ххюлуссунная­сса хаварду.

Дженых шяраваллил халкьуннащал хьунабавкьу­сса чIумал, жу гайннахь бусарду жува лак бушиву, шиккун бучIаврил мурадгу ци буссарив, жувагу Ххюлусмату бушиву. Дженых шяраву на гъан хьуссияв цала машина бакьин буллалисса ца инсанначIан, ххал арча, га лявкъунни тиккусса школалул тарихрал учитель. Жу царув, чассарув кIул шайхту, ганал бувсунни ва Дулттичай не­ххайн хьхьичIава Ххюлуссун-мака учайссия куну (цIахъюрдал мазрай «мака» нех тIиссар тIар). Му мукуншивугу ганал бувсуна щилчIав цичIав цIукъавххуна. Му хаварданулгу жул дакIру ххари дуруна.
АнвардучIа хъамалу буна, ванал буттал Кьурбаннулгу бувсуна, цанна 5-6 шин ду­сса чIумал буттал буттал бувсуна тIий, цала ттатта Дул­ттияллил лахъазаннийх Ххюлуссун тIисса лакрал шяравун гъанчуначIан чай лавгссия куну. Махъунай 15 гьантлува увкIун ур, КьасумккантлийхчIин, ла­хъазаннайн занчру бивчуну буну. ХьхьичIава зунттал халкьуннал дахIаву цанма кIулсса хьунив ххуллурдайхчIин диркIун дур. МукьцIалла шинай школалул директоршиву дурсса ХIажиев ХIусманнул бувсуна, цалла буттал ниттил, цурда къашавай хьу­сса чIумал, учайва тIар Ххюлуссун-макалул щин ларсун бухьхьияра куну.
ХьхьичIава Дултти-Зунттул даралийн Ххюлуссуннал дара учай­сса бивкIун бур, Дженых шяравату Дулттияллил лахъазаннийн бияннинсса кIанттайн. Шикку яттил букайсса 24 зунтту бивкIун бур Ххюлуссуннал.
Жу бувкIсса кьини жущал хьунаакьин увкIуна Закаталлайсса Газбарах тIисса шяравасса Анвардул щарнил ссил лас Феликс Мурадов, тагу Ххюлу­сматусса усса ия. Хъунма­сса тамаша бур ва Ххюлуссун тIисса даралувасса халкь, личIи-личIисса кIанттайн бивзун, ппив шаву.
Т. М. Айтберовлул ва Ш. М. ХIапизовлул «Елису ва зунттал магал» тIисса луттирай чивчуну бур Ххюлуссун Лакрал райондалийн бизаврил савав аьрщи-щинал факторди тIий.
Космосрава ларсъсса суратирттай чIалачIи бувну бур Ххюлуссун бивкIсса кIанттай хъунисса мугьалтту, зунттал ччехдикIрурду, лекьрурду душиву. Мукунсса кIанттай ялапар хьун нигьачIишиву душиву кIулну, бивзун лавгхьунссия ши­чча. Дженыхраясса бугьараминнал бусаврийн бувну, Ххюлу­ссуннал ца бутIа Лакрал райондалийн бивзун бур (мугу циваннив кIулну бакъар), ца бутIа, хъунмамур, Дженых тIисса рутуллал шяраву ливчIун бур, ца бутIагу Сарабыш тIисса Азирбижаннал Кахский райондалийсса шяравун бивзун бур.
2010 шинал Бакуй бивщусса «Илисуйское Султанство» тIисса монографиялул хьхьичIмахъ чивчусса Я. МахIмудовал тIимунийн бувну, Сарабыш шяравалу му­кьва махIлалияту сакин хьусса дур тIар. Миннал цала махIлардал цIардугу дуванну тIий даххана дурну дур, тюркнал кьяйдалийн кIура даен даншиврул: «Дар мехели», «Гейнюк оба» «Гюльсюм оба» ва «Гезбарах мехиле». Ххюлуссуннал шяравалу диркIсса кIанттайн бив­сса чIумал, хIисав ларсун, лагмава урувгукун, ттун цукуннив бувчIлан бивкIуна ччянива, жагьилни, нава шикку ивкIшиву. ЧIалан бивкIуна цIананин яхьу­сса жегъил ххуллу, Гилямуш лахъазаннийх Кусурдал шяравун нанисса.
Мяйжаннугу, СССР лияннин, цукунчIавсса виза дакъанура, 1975 шинал августрай нагу, Куяев Кьасингу, Мусаев ЯхIиягу (2-мур ЦIувкIратусса) бахьтта вай кIанттурдайн лавгун буссияв ЗакIатIал шагьрулия, яру­ссаннал Джар шяравун бияннин, миччагу – Кусурдал шяравун, миччагу (лахъазаннугу лархъун) – Лакрал райондалийн. Ттун кIулссия Кусурдал шяраву ттула буттал хъамал бивкIшиву. Амма жу ги­ккун бувкIсса чIумал, гай Кусурдай бакъая. Зумащарний Шяъбан тIисса инсанначIа гьанттагу бивкIун, хъиривмур кьини Гилямуш тIисса лахъазаннугу лархъун, бувчIссияв Дул­ттичайлул даралувун. Гикку жун хьунабавкьуна Хъурхърал ятти­къуш. ХьхьичIара га къуш бусса кIанттуя арх дакъа диркIун дур Ххюлуссуннал шяравалу.
Бюхъайва Ххюлуссуннал шяраваллил та заманнай агьамшивугу ххишаласса дикIан, лак­рал ва азирбижаннал дянивсса дахху-ласулул пункт хIисаврай. Ххуллулссаннан 3300 м. дусса лахъазаннурду ритан багьлай бивкIун бур тани. Ца шярава гамур шяравун 50-60 км. бахьтта ягу улахърай дитан багьай­сса бивкIун бур.
МахIатталсса иш, цуя-ца хIухчин, авчинан, кIикку ятту канаки бувну бивкIсса лак­ран гайксса шиннардий кIулну бивкIун бакъар га кIанай Ххюлуссуннал цалчинсса мина диркIшиву.
ЗаставалучIату Дженых шяраваллил чIаравсса ламучIан 500 метралул манзил бия. Амма, хьхьурай ларчIсса чявхъа гъаралуннил чартту-ххюл бивчуну, ххуллу лавкьуну бия. Жул дачIи кьини ларгуна машина буккан­сса ххуллу марцI буллай чIатIрах. Хъунмасса захIмат бивхьуну, илкинсса ххуллийн бувкру.
ЦIанасса чIумал Дулттияллил дара Рутуллал хъанай дур. Колхозру ппив даннин ацIния кIивагу зунттуй, Дженых шяравалличIан бияннин, Лак­рал райондалул колхозирттал ятту бикIайссия гъинттул 2-3 зуруй. КIанттул тагьар захIматсса дунугу, кIиккусса уртту-щинал аваданшиврул ятту ччяни буч шайсса бивкIун бур, чIиру тазасса, сагъсса буккайсса бивкIун бур. ЦIана Дулттияллил дарагу дачIра лирчIун дур. Зунттурдугу аврдал хьуну бур.

Арсен Магьдиев,
ш. Ххюлуссун