
Къумукьнал театр тIитIаврийну ва Оьруснал театрданул даву сантирай най душиврул чIалансса асар биян бувну бур культуралул аралийн. ХIукму бувну бур Дагъусттаннал ХIукуматрал Ахттав, Гъумук, Ххунзахъ зузисса колхоз-совхозирттал театрдал коллективрдал гьанулий тIитIин Лакрал, Яруссаннал ва Лазгиял паччахIлугърал театрду.
Цалчинсса артистътурава хьхьичIунминнал ххуттайсса Исмяил Балугъовлул чичрурдава:
«Театр официальнайну тIивтIусса ппурттуву коллективрал вирдакIну хьуссар самодеятельностьрал кружокраву гьуртту хъанай бивкIсса артистътал. Директорну ивтун ур Аьлиев Аьлижу, 1930 шинал Театрал техникум къуртал бувсса Кьурбанов МахIаммад – режиссерну. Зий ивкIун ур ацIния арула артист: Балугъов Исмяил, Къапиев Исмяил, Луганов Абумуслим, Бажаев Дибир, Билалов Билал, Къюннуев АьбдурахIин, МахIаммадова Аьйша, Сулайманова Къисттаман, Халилова Рая, Магьдиева Калимат, Ухтуева Аьйшат, Жандаров Ибрагьин, Хайдакьова Ася, Ханова Баху, Къапиев МахIаммадтIагьир, Давыдов Мудун, Мунчаев Юсуп. Вайннава цаппара артистътал зий бивкIун бур архIалва музыкантъталнугу. Щаратусса Бажаев Дибир ва Гъумучатусса Хайдакьова Асягу бивкIун бур Дагъусттаннал Театрал техникумрал выпускниктал.
Театр тIитIаврил хьунийн къуртал дурну диркIссар 800 инсан щяикIансса къатри, гиву зий байбивхьуссар театр, паччахIлугърал статус дуллуния шинмай. Лакрал агьалинан театр тIитIаву хьуссар ца хъуннасса байрандалун ккалли бансса ишну.

ТIитIлатIисса шадлугърайн цIусса статусрай театрданул бивхьуссар Гьарун Саэдовлул «Къалайчитал» пьесалийнусса спектакль.
ЦIунил бивхьуссар МухIуттин Чариновлул шанмагу драма ва МахIаммадхан Пашаевлул «Оьмар ва Аьйшат». Жагьилсса артистътурал Исмяил Балугъовлул ва Аьйшат Ухтуевал бюхханну ккаккан бувссар «зунттал Ромеол ва Джульетал» пашмансса кьадар.
Спектакль щала сезондалий хъунмасса тIайлабацIулущал най бивкIссар щархъаву. Мукунма хъунмасса тIайлабацIулущал най бивкIун бур жагьилсса драматург Минкаил Аьлиевлул шяраваллаву революциялул ишру ва муния махъсса оьрму ккаккан буллалисса «КIива ссил оьрму» ва «Партизан МахIаммад» тIисса пьесардаясса спектакльлугу.
Тамашачитуран асар хъанай бивкIун бур кIулсса ишру. Спектакль ккаккан Гъумукун бахьтта бучIайсса бивкIун бур Хьурия, ХьурукIрату, ШавкIрату, ГьунчIукьатIату ва цаймигу щархъава. «Мяйттурша инсан лагайсса зал ацIанссавагума кIану бакъа бувцIуну бикIайва. Гъумучиял хъами-душваврал цала амудадахъал буттукьирттавасса гьухъри лавсун бучIайва спектакльданий лаххан, мукунна – ичIаллил кьайгу. Арийла хIажлийн лавгсса ЛухIуев ХIажинал дулайва щюллисса чIануй мусил ххаллах щарщсса цалла абия», – чичлай ур Исмяил Балугъов.
Шанма театрданун статус дуллуну махъ ДАССР-данул ЦИК-рал ва Халкьуннал комиссартурал советрал хIукму бувну бур хIасул бан театрдал, магьирлугърал иширттал ва магьирлугърал зузалт хIадур буллансса идарарттал ялув зунсса управление.
– Анаварсса бущилий хьхьичIуннай хъанай дайдирхьуну дур тай шиннардий Дагъусттаннал маданият, магьирлугъ ва литература. Гьамин, та ппурттуву дунияллийн бувккун бур гихунмай Совет Союзрал чIяву миллатирттал литературалул ва магьирлугърал Мусил фондравун багьансса произведенияртту. Тайра шиннардий байбивхьуну бур театрдаву зунсса пишакарсса артистътал хIадур баврихагу зий. Щалагу Союзрал магьирлугърал иширттал комитетрацIун зузисса театрдал управлениярттай сакин буллай байбивхьуну бур колхоз-совхозирттал театрдал режиссертурал ва артистътурал пишакаршиву ларай дуллансса курсру. Дарсру дишин бучIан буллай бивкIун бур Москавуллал хъунисса театрдаву зузисса цIанихсса пишакартал – машгьурсса драматургтал ва театроведтал. МуницIунма ми курсирдайн заназими буцлай бивкIссар Москавуллал театрдал спектакльлу ххал бангу.

Лакрал театрданува вай курсирдайн тIайла увккун ивкIссар, режиссер акъашиврийн бувну, спектакльлал постановкартту щаллу дуллай ивкIсса Исмяил Балугъов. Ванай ва АьбдулхIамид Жалаловлуй дарцIуну диркIссар тай шиннардий Лакрал театрданул режиссершиврул каялувшинна.
1937 шинал хъунмасса тIайлабацIулущал Балугъовлул бивхьуссар революциялул иширттавух хIала хьусса зунттал оьрчIаясса «Казбек» тIисса пьеса. Хъунмасса чялав бувтссар тара шинал Минкаил Аьлиевлул «Аздар» тIисса пьесалулгу.
Артистътал усттарну рольлу дугьлай бухьурчагу, хасъсса кIулшиву дусса режиссер акъашиву асар хъанай бивкIун бур. Магьирлугърал иширттал ялув зузисса управлениялуща цукуннугу бювхъуну бур Ттуплисуллал ГИТИС-рал режиссертал хIадур байсса факультет къуртал бувсса жагьилсса пишакар Павел Джапаридзе Гъумукун учIан рязи хьун уван.
Павел Джапаридзе ивкIун ур художникнал дакI дусса, хъанахъимур куртIну бюххайсса, хIисав куртIну ласун шайсса пишакар.
Цалчинсса ванал даву хьуну дур Гуржиял драматург Г. Мдиванил пьесалийнусса «ЯхI» тIисса спектакль. Пьесалувусса буруккинттугу, хасиятругу диркIун дур актертуран ва тамашачитуран дурчIлачIисса.
Лакрал театрдануву зий айивхьусса цалчинсса барзру дакIнин бичлай, Джапаридзе цала дневникрай чичлай ур:
«Хьунаавкьура на хъинну жагьилсса коллективращал – Лакрал театрданул артистътуращал. Труппа бия чIивисса, шяраваллил художествалул самодеятельностьрал гьунар бусса гьурттучитурая сакин хьусса. Театрданул бакI дургьуну бия Исмяил Балугъов (художествалул каялувчи) ва МахIаммад Кьурбанов (директор). Зий бия гьавас буну. Дарсру дишайссия актершиврул усттаршиврия, сахIналийсса бущилия, гримрая. На лахьхьин буллай ивкIра гайннан пишакаршиврул бюхъурду».
Театрданул бугьарами актерталгу дакIнин бичлай бикIайва Джапаридзе цукунчIавсса даврия, га спектакльданун мюнпат бусса духьурча, кьюкьлан къаикIайсса ивкIшиву. Костюмру цала дуруххайсса диркIун дур артистътуращал. Аьркинну бухьурча, ккаккан буллан икIайва тIар артистътуран трюкру.

МахIачкъалалив хIадур хъанай бивкIун бур ирглийсса фестивальданийн. Микку хьхьичI бавцIуну бур Лакрал театрданул ккаккан бансса спектакльданул ялувсса пикри. Москавуллал магьирлугърал центрдал багьайсса кумаг буллай бивкIун бур миллатирттал театрдан, методикалул литературалийну хьуннав, пьесардайну хьуннав, таржумарттайну хьуннав. Тай шиннардий гьарца театрдаву бишин тIайла бувккун бивкIун бур К. Треневлул «Любовь Яровая» тIисса пьеса. Джапаридзен пьесалий дакI даркьуну дур. Пьесалувусса рольлу актертурацIун даркьусса диркIун дур. Лакку мазрайн бувцуну бур Абумуслим Гунашевлул.
Агьаммур роль дуллуну дур Аьйшат МахIаммадовахьхьун ва Рая Халиловахьхьун. Кошкиннул – ятIул командирнал роль дуллуну дур Исмяил Балугъовлухьхьун. АьбдулхIамид Жалаловлул дургьуну дур Швандил роль. Революциялийн къарши увккун, ччимур бан хIадурсса Михаил Яровойл роль дургьуну дур МахIаммад Мусалаевлул. Спектакль хьуну бур яргсса, тамашачитуралгу, критиктуралгу лавайсса кьиматран лайкьсса.
Гъинттул цIусса спектакль ккаккан бувну бур республикалул хъуншагьрулийгу. Театрданул гастроллал репертуардануву бивкIун бур У. ХIажибаговлул «Аршин –мал-алан», Г. Мдиванил «ЯхI», М. Аьлиевлул «Аздар, К. Треневлул «Любовь Яровая», цивгу гьарца шяраву хъунмасса тIайлабацIулущал най бивкIсса.
Театр гьантлия гьантлийy тамашачитурал итталун багьлай бивкIун бур, ххира хьуну бур. Артистал тIурча, классикалул произведениярттаву ялу-ялун сислай бавчуну бур.
1940 шинал аххана хьуну ур театрданул ходожествалул каялувчи. Джапаридзе гьан увну ур Яруссаннал театрдануву зун, Лакрал театрдануву зун увкIун ур цIусса режиссер А. Васильев.
Ванал Лакрал театрдануву цалчинсса тIайлабацIу бусса давуну хьуну дур Р. Фатуевлул пьесалийнусса «Зунттал халкь» тIисса спектакль, тайва революциялул иширттаясса.
ТIайлабацIу буну най бивкIун бур му Оьруснал ва Къумукьнал театрдавугу, ХIамид Рустамовлул бивхьуну.
Хъамакъаритайсса сипатру хIасул дурну дур МахIаммад Мусалаевлул (Айгъази), АьбдулхIамид Жалаловлул (Раджаб), ПатIимат Мусалаевал (Баху), Исмяил Балугъовлул (Тапа Хартум).
Мунилва хъирив Васильевлул бивхьуну бур Гольдонил тяхъасса пьеса – «ХIаз бизансса иш». Лакку мазрайн бувцуну бур Гунашевлул. Бигьану зий бивкIун бур артистътал италиянал комедиялул ялув. Спектакльданул тамашачитуран ккаккан дурну дур архсса заманнаясса геройтурал дуниял, тамашачитуран асар хьуну дур зунттал агьалинал дунияллущалсса гъаншиву.
1940 шинал Дагъусттаннай революция хьуну 20 шинан хасну театрдал ккаккан бувну бур революциялул иширттан хасъсса спектакльлу. Лакрал театрданул бивхьуну бур М. Аьлиевлул «Аздар».
Вания цIарду дуллалисса макьала дурккун дур «ЦIусса ххуллу» тIисса райондалул кказитрай.
Тай шиннардий спектакльлаву яргну итталун агьлай ивкIун ур тамансса шиннардий Гуржиянаву ва Азирбижаннай цала буттауссичIа заргалну зий ивкIсса МахIаммад Мусалаев. Тийх оьнасса чIумал музыкалул инструментирттай руцлангу лавхьхьуну бивкIун бур. Ватандалийн зана хьувкун, Гъумук театр тIивтIусса бавну, хIукму бувну бур дакIнин ларсъсса давриха зун. ЯбацIансса чурх, тIабиаьтрал буллусса артистнал гьунар – МахIаммад Мусалаев цалчинсса гьантрайва даврил уртакьтурал, режиссертурал ва тамашачитурал итталун агьну ур. Мусалаевлул цалчинсса тIайлабацIусса роль хьуну дур Б. Лавреневлул «Разлом» тIисса пьесалийнусса спектакльданувусса Годуннул роль.
Музыкалул ва драмалул статус дакъанугу, тай шиннардий Лакрал театрдануву зий ивкIун ур ацIния кIия музыкант, ххаллайсса музыкалул яругъунний руцаврил гьунар бюхттулсса. Гьарца спектакльдания махъ тамашачитуран руцлай бивкIун бур лакрал, азирбижаннал ва оьруснал халкьуннал макьанну.
1940 шинал Дагъусттаннал автономия баян бувну 20 шинан хасну, Оьруснал театрдануву Лакрал театрданул ккаккан бувну бур спектакльлавасса парчри ва пагьламанталгу гьурттусса концертрал программа. Вара программа ккаккан дурну дур шагьрурдайгу.
Театрданул диркIун дур цила транспорт – ххюва ттукку, гайннуй дишайсса диркIун дур декорация, костюмру ва реквизитру. Артистътал тIурча, шярава шяравун лагайсса бивкIун бур бахьтта.
Цала оьрмулул хъунмур бутIа театрданун харж бувсса Исмяил Балугъовлул чичрурдаву бур хIайран ансса ххару: «Ца лагмара гьарзат марххалттанул кIяла дурсса кьурукIинтнил кьини лавгру ирглийсса гастрольлай. Хъусрахь колхозрал канцеляриялул къатрал хьхьичIалу марцI бунни марххалттануцIа, тамашачитал, баркьутругу ялун бивчуну, куннавун кувгу кьувтIуну, ккаклай бия спектакль. Спектакльдания махъ, аьдатрайн бувну, ккаккан дарду концерт. Гьунттимур кьини Хъусращиял зунттайхчил гьан багьлай бия 1-мур ЦIувкIрав. Зунттул бакIрайн лахъавривун, сукку хьунни марххалттанивухсса буран. Иттах бишлашисса марххала, кьутIлатIисса дяркъу, бачин къахъанай ливчIун буру. Хъами аьтIун бивкIуна. Аглан хьуру бигьалаган. Зунттул хъачIних ттукригу бацIан бувну, луглан бивкIру цIу дишинмуних. Ххуйну кьавкьсса ххалал чIанну бакIрайн дагьну, гайннуцIух цIугу дирхьуну, чан-кьансса гъилигу хьуну, бигьагулавгун, бувкру ххуллийн. ЦIувкIрав буххайхту, ккурчIав щябивкIсса арамтурал, жул хIал ккавккун, артистътал бувцунни шаппа-шаппайн. Гъилигу хьуну, бигьагулавгун, гьанттайн чIумал, спектакль ккаккан бувну махъ, колхозрал председательнал хIукмулийн бувну, бивххун хIайвангу, колхозрал столовайлуву узбакIнал пулаврай хъамалу бунну».
1940-ку шиннардил дайдихьулий театр цIакьну ччаннай бацIлай бавчуну бур. Исмяил Балугъовлун ва МахIаммад Мусалаевлун дуллуну дур Дагъусттаннал лайкь хьусса артистътурал цIарду.
ХIадур бувссар
Зулайхат Тахакьаевал