ЦIувкIрав бувсса шанма гьантлуясса макьала на дайдишинна октябрь зурул 3-нний Дагъусттаннай зунттал районнал оьрму лябуккулий хьхьичIунмай шаву ххал бигьлагьисса форум хьунтIий бушиврия. Шанттурша инсаннаяр къачансса гьуртту хьунтIисса, шанма гьантлийсса «Устойчивое развитие горных территорий» тIисса ва форумрай, буниялттунгу, агьамсса масъалартту ххал бигьинссар, духлаглай нанисса зунттал шяраваллу духлаган къаритансса ххуллурду ва чаранну ххал бигьинссар тIисса умуд бишинну.
Ва ялагу, зунттал кIанайсса оьрму лябуккулий ва сантирай цукун гьаз буванссарив кIулсса, зунттаву мина дирхьусса инсантурахьхьун махъ булунхьуви тIисса умудгу бур. Шагьрурдайсса экспертътурал бусласимунихнияр ттунма хасну миннал бусласимуних вичIи дишин гъира бикIайну тIий. Ккавкчу кIулчури.
Утти, ва зунттал форумрацIун бавхIуну, хьхьичIун ласунсса суаллу. Транспорт. ХIакьину Лаккуйн лага-бучIан транспортрал иш цахъисгу захIматну бакъар. Бур винма ччиссаксса таксистътал, агьали ххилаххисса. МахIачкъалалия, шаппату бувцуну ина, масалдаран, Ваччав биян буллай бура, ца инсанная 1000 къуруш хIисаврай хIакьгу лавсун. Бурувгра на таксирдал приложениярдайхчIингу: «Анжи», «Яндекс», «Убер» таксирдал биян бан най бия сайки цава-ца багьлий. Мукьа инсанная 4000-4300 къуруш Ваччав. ЦIувкIрав – 5000-5300. Амма жу оьвчарду жулва ххуллу-кIану кIулсса таксистнайн. ЦIувкIравсса багьа – инсанная 1500 къуруш. Циван? ЦIувкIравсса ххуллу ххуйсса бакъану тIий. Ттунна кIулши хьуния шиннай баяйнурасса калима: ЦIувкIравсса ххуллу ххуйсса бакъатIий. Мунияту МахIачкъалалия Ваччав бияннинсса багьлул бачIиксса Ваччату ЦIувкIравгу. Гьар мудан. Совет заманнайгу, уттигу, цIусса технологиярттал заманнайгу.
Кьакъабагьавай буслантIиссар яла таксистътал ЦIувкIравсса ххуллу ххуйсса бакъашиврия. Жу буцин учIанна увкусса таксист, маркIачIанай учIансса икьралгу дурну, кIюрххил яла махъаллил хъанангума ивкIуна, ххуллу ххуйсса бакъар, цучIав ЦIувкIрав ччисса акъар тIий. Журив, ялавай бачин хIадурну, ккурчIав дюрчIун ххялчIай къутI-къутI бивкIун бакъарув. Таксистнал адав-намусрал кьамул къабувхьунссия ялугьлагьисса инсантал кьабитан, увкIунни хъирив буцин. Амма кIийла-шамийла тикрал бунни, ххуллу укун къаххуйну бусса кIулссания, къаучIантIиссияв куну.
Шяраваллил воцап-чатраву бур администрациялул вакилтал, ххуллу ххуйсса тагьарданий буссар тIутIиссагу. ТIайлами цумирив къакIулли. Ххуллурдал хIал къакIулли, кьимат бищунгу къахьунссар. Цаппара шиннардил хьхьичIва вава масъалалийн бувккун, Минтрансрал вакилнал увкуна, ЦIувкIравсса ххуллий асфальт пайда бакъассар, бакIлавайсса, зунххисса кIанттай машинартту ччех бикIлантIиссар, ххуйсса ххюл-гъявгъа бичавривур къулайшинна дусса куну. Асфальтрайн тамахI бувагу бакъар, ХъунцIувкIул тIий лагма-ялттусса шяраваллал хъун дувайсса жул шяравалу хIакьину лап чIири лирчIун дур. Мюрщими шяраваллах хIукуматрал личIину къулагъасгу дакъар. Агьалий чанний – бюджетгу заэвсса. Экономикалул азбука. Ва ялагу, хъуни-хъунисса предпринимательтал, кьуват бусса чIарахбацIулт бусса шяраваллалмур иш личIиссар. Жул шяраву мукунмигу бакъар.
Зунттал кIанттан къулайсса программарду дур «Земский учитель», «Земский врач». Агар хIукуматран буниялттунгу шяраваллу ядуван ччарча, ми программарду гьарза-гьарта дуван аьркинни гьар чулийннай – уттайннайгу, лахъиннайгу. Шагьрулия шяравун изан ччисса гьар пишакарнан, гъаттарал духтур икIу, хIухчу икIу, муххал усттар икIу, тIаннул усттар икIу, хIукуматрая кумаг бикIан аьркинни. Зунттал районну ризкьичитурал районнур. ХIакингу аьркинссар шяраву, учительгу. Амма ччатI булайма – ризкьичири. ЧIиви-хъунсса кумаг тIалав баншиврул хIукуматрая, хIат-хIисав дакъасса документругу батIин багьлай бикIайнуккар. Ризкьичитурал бакъарив хъунмурчIин шагьрурдал агьлу ябуллалисса?
Нава укунсса пикрирду, щугълурду зул хьхьичIун ласларчангу, ттун къакIулли шяраваллавун халкь занабитан, буми бугьан ци буллан аьркинссарив. Цива-ци хьун аьркинссарив, духлагаваймирагу духлаган къаританшиврул.
Лахъи лагаврил чулу хьусса газрал масъалалийн бучIанну. На уттигъанну кIия бусравсса лаккучунал бяст-ччаллийсса ихтилатрал бара хьунна. Махъ мукъуй бивхьуну бусан къахьунссар, чIунгу чIарах ларгунни, мяъна-мурад бусанна. Тюменнал областьрайсса Дагъусттаннал хIукуматрал вакил, техникалул элмурдал доктор, профессор, Аьрасатнал лайкь хьусса геолог Ярагъи Кьурбанов ия, Лаккуй газнияр бургъил электростанцияртту аьркинссар, кIий шинал лажиндарай баргъ бивтсса гьантри чIявуссар, кIинттулгу, гъинттулгу баргъ бивтсса кIанур, биялсса мюнпатгу бикIантIиссар, буварча ми электростанцияртту тIий. Дагъусттаннал Жяматийсса палаталул хъунаманал хъиривчу, жуна цинявннан кIулсса Ссапарбаг Аьбдуллаевма ия, газ къабувцуну бухьурчагу, къулайсса шартIру ичIура дувансса сант дуссар, гъили щиная тIайла хьуну, гьармунил дузал дуварчагу, хIатта газрал дузалшинна дуварчагу, халкь зунттавун зана битан захIматсса масъалар тIий. Ттун къакIулли, нава ва ишираву цуманал чул бугьанссариввагу, шяраваллу ядуллан жува чIал хьуссарув, къавхьуссарув. ЧIумул ккаккан буванссар. Амма на вихра «обратный процесс» тIисса иширайн. Гьанай нанисса ва дунияллий укунгу-тукунгу хьун бюхъайшиврийн. Къазана дикIан кунна чIалачIисса чIуннардил ишругу баххана хьуну, зана бикIайшиврийн. Къаххуймур ххалуйх лахлайсса куццуй, ххуймунилгу хIисав дувавриву тIайлашиву духьувкун.
Зунттаву интернет ххуйну зий дия. Ялунгума, шагьрулучIан гъан хъанан бикIайхту, къукъу даркьуна.
Жул шяравусса школа шагьрурдайминнуяр ссалчIав лувсса бакъар. Учительталгу даврил биялсса опыт бусса, оьрчIру чанну бур-бакъар къакуну ( ттул пикрилий, оьрчIру чанний ялагума захIматссар), даву дакIнийхтуну дуллалиссар.
Зунттаву ххалайн бувккун бия. Цулуцалтрал давугу аьлтта чIаланну бигьа хьуну дия. Жул шяраву, масалдаран, трактор дия цулуй, хъиривва ххалал ккипругу бахIлай, тиккува машинарттай ккипру шаппайгу ххилай. Жагьилтал зий булувкьуну бия. Гьай-гьай, трактор къадияйнийн чIиникIирттащал буккантIиссар, буттахъул кунма, ххулувгу ттукрай ххилантIиссар. Амма цахъисрагу ххулув баврил давриву техникалул каши хIалану душиву – вагу хьхьичIуннайшивур.
Жул шяраву цIусса къатри дуллалисса, дакьин дуллалиссагу бия. Вагу зунттал агьулданул наслу зунттавун кIункIу тIийнма бушиврул барашиннар.
БакIрайн багьуна туристъталгу. ХIатта архсса, ххуллу къаххуйсса жул шяравун бивссагума бия. ЦIувкIравхчил хьуну Оьргърал шяравун наниссагу, Щуну-Зунттуйн гьаз хьун наниссагу бия.
На бакIрайра дайдихьу дурсса зунттал форумрай ххал бигьинтIисса масъаларттавасса ца бур туризмалуцIун бавхIумур. СНГ-лул билаятирттал Межпарламентская Ассамблеялул Генеральный секретарь Дмитрий Кобицкий буслай ур, туризмалулсса ва культуралулсса буллалисса чIявусса экспертътал бучIантIиссар МахIачкъалалив тIий. Дунияллийх цIа ларгсса пагьламантурал шяравун биян ччисса туристъталгу буссар, гьай-гьай. Хасну ттучIан ттучIанма оьвтIий, биян ччай буру тIий, маслихIат цIухлахисса бикIай. Ттун кIулли, туристътал зунттавун ила бичавриву ца хайр бухьурча, ца заралгу бушиву. Гава гания къатIунна, зунмагу ххуйну кIулмур хьхьичIун къаласланна. Амма туристътуран хъиннувархха ххуйсса ххуллу аьркинссавагу. Ми, жулва агьлу кунма, захIматшивурттал сисин, сасан бувссагу бакъахьувкун. Ххуллу-кIану къакIулсса чIумал, нигьачIавугу ххишаласса духьувкун.
ЦIувкIрав август зурул хьхьурду личIинура гъилисса, архIалла дюхлулссагу дикIай. Бугълил инжит бувсса жува ххари буллалисса. Яла-яларив, ххирар ттун, бюхттул цIивгу лавхъун, цIурттал дурцIусса ссавнийнгу ялугьлай, щябикIан. Арснаннив ххирар, гъаргъ арцул щивщу кунма, цIуртти ппив хьусса ссавнил суратру ришлан. Ччарча ларзулусса чирахъ лешлай, ччарчагу цайми аьмаллу буллай, хIарачат бувай ссавнил карамат ххуйну чIалачIи данну сурат рищун. Амма камералул кIа ххуйшиву шанма процентрал дакъа ккаккан къадай учай. КIукунсса цIурттал дурцIусса ссавгу (хьхьичIва жува чичлачисса чагъарду ссаламрая байбихьлай, чара бакъа кIицI лагайссия, «ссав дурцIусса цIурттиксса ссалам хьуннав» кунугу), дахьва бувцусса ххалал тIааьнсса кьанкьгу, ливцIусса щаращал дагьанттал паргу, цайми ххуйшивурттугу жунна нясивну душиврия щукрулийна бикIару. Нясивну лякъинавав наслулунгу? Лякъинхьуви, зунттал форумругу буллай бухьувкун, буниялттунгу шяраваллу ядуван ччисса дакIцIуцIаву думи хIукуматрал къуллугъчитуравугу бухьувкун. Ядувансса каши, кьуват хIукуматрахьгу бухьувкун.
ПатIимат Рамазанова