Ризкьилул бизанттал хIакъиравусса закон

Махъсса ппурттуву республикалий ххал бигьлай бур «Ризкьилул бизанттал хIакъиравусса» (закон о пастбищах) Республикалул закондалул проект хIадур дуван аьркиншиврул масъала. Республикалул жяматраву масъала ххал бигьаврих къулагъас дуллай бур лухччал, бизанттал личIиссава кIану бугьлай бунутIий инсантурал оьрмулуву. Мунийн бувну, Дагъусттаннал ХIукуматрал прессалул къуллугърал цаппара суаллу буллунни Дагъусттаннал шяраваллил хозяйстволул ва бакIлахъиялул министрнал цалчинма хъиривчув Шарип Шариповлухьхьун.

– Шарип Исмяилович, ссайн бувну кьамул дуван аьркинссар му закон?
– ХIисаврайн ласун аьркин­ссар укунсса зат, республикалул тамансса аьрщив хъанай дур ризкьи канаки буллансса бизанттуну. Циняв бизанттал лагру дур 2517,3 азарда гектар, ми хъанай дур шяраваллил хозяйстволул циняв лухччал 79%, амма билаятрал ризкьи канаки байсса бизанттал лагру дур дурагу 29 %. Мунияту региондалий ризкьи ябаву хъанай дур агьаммур давуну, ятту-гъаттара ябаврил чулуха Дагъус­ттаннал бугьлай бур цалчинмур кIанугу. Шиккува кIицI буван аьркинни цамургу зат – ризкьи ябаврил кьяйдарду ва ккаккан дурсса нормарду къадуручлай тIий, тамансса лухччив лирну най дур (деградация), цаппара кIанттурдай бизантту къундалул аьрщарайн кIура баллай бур. КIанттурду бур бизантту къатIран татлатиссагу, миннуягу нигьачIаву дуссар ялун нанисса чIумал социал- экономикалул лябуккулун.

Мура чIумал бакъар цуманал ци дуллан аьркинссарив кка­ккан бувсса цила багьайкунсса норматив-праволул база. Микку ккаккан дурну дикIан аьркинссар личIи-личIисса даражалул властьрал органналгу, аьрщараха зузиминналгу, цаймигу идарартталгу дуллан аьркинсса давуртту.

ДР-лул ХIукуматрал председатель Аьбдулмуслим Аьбдулмуслимовлул тапшурлугъ бартдигьлай, ххал бигьлай бур жула билаятралгу, жула дазурдацIухсса кьатIаллил билаятирттайгу цукун ишла буллай буссарив ризкьилул бизантту, яла миннул гьанулий дузал буван щаллусса закондалул база, мунил гьанулий дулланшиврул му ххуллийсса цаймигу давуртту.

– «Дагъусттан Республикалул кIинтнил даэрдал аьрщарал статусрал хIа­къираву» тIисса Закондалувун лавсун бакъассарив ми масъалартту?
— Цалчин, ризкьилул бизанттал аьмсса лагрулува (2517,3 азарда гектар) так 1726,3 азарда гектар (68,6%) хъанахъиссар кIинтнил къутаннал лухччив, миккун духлахиссар кIинтнил даэрдал лух­ччивгу, паччахIлугърал скотопрогоннал ххуллурдугу, зунттавусса гъинтнил бизанттугу. Ми аьрщарал буссар личIиссава статус ва ми дуссар республикалул заллушиврий. ЛивчIмур бутIа – 791 азарда гектар (республикалул циняв бизанттал ягу 31,4 %), бухлахиссар шяраваллал чIаравсса бизанттавун (присельские пастбища) ва ми буссар муниципал районнал ягу шяраваллал заллушиврий. Ризкьилул бизантту къамюнпатну ишла буллалаву лякъин хъанай бур кIинтнил даэрдайгу, шяраваллал чIарахсса кIанттурдайгу. Мунияту даэрдал ризкьилул аьрщарал статусрал хIакъиравусса нормарду къадагьлагьиссар лавай кIицI бувсса шяраваллал чIарахсса бизанттайн.

КIилчин, кIинтнил къутаннал аьрщарал хIакъиравусса закондалул цалийн буцлациссар кIинтнил даэрдал бизантту ишла баврил праволул масъалартту, амма агьамми агроэкологиялул масъалартту ишла баврилсса низамрайн къабуцлай бур. Мукунми агьамсса масъалартту жучIава личIлай бур, миннул жуятува тIалав буллай бур ялун нанисса никирттангу аьрщарал оьргъашиву дуруччинсса ххуллурду лякъин.

– Му мукун бухьувкун, ризкьилул бизан­ттал хIакъираву хIадур ду­лла­лисса проектраву кIинт­нил даэрдал лухччив ишла даврил нормарду ккаккан дурну къа­дикIантIиссарив?
– Гьай- гьай, къабикIантIиссар. КIинтнил даэрдал аьрщарал масъалартту цалийн буцайссар «Дагъусттан Республикалий кIинтнил даэрдал аьрщарал статусрал хIакъираву» тIисса Закондалул гьанулий. Ва закон дусса куццуй личIлачIиссар ххал дигьлагьисса закондалул проектрал лагрулий.

Жунма цинявннан хъинну кIулли кIинтнил даэрдал масъала – му республикалун хъунма­сса асар байсса тема душиву ва мунияту Дагъусттаннал каялувчитурал хъинну мугъаятну сукку бай­ссар муницIун бавхIусса масъала ва властьрал органнайн тапшур байссар циняв чулухаллал мурадру хIисаврайн къалавсун ва жяматраву гьартану ххал къабивгьуну, цукунчIавсса давуртту дуллай къабайбишин.

ЦIанасса ппурттуву хIадур дуллалисса ризкьилул бизанттал хIакъиравусса закондалул ккаккан буллалиссар ттизаманнул праволул гьанулийсса шартIру цукун дузал дуллан аьркинссарив ва циняв журардал бизантту ва лухччив цукун мюнпатну ишла дуллан аьркинссарив агрономиялул, агротехникалул, экологиялул, тIабиаьт дуруччаврил ва цаймигу мероприятияртту бартдигьаврийну. Мунийн бувну, цал ттигу кIицI банна, ва закондалул проектрал мурад хъанахъиссар ризкьилул бизан­тту хозяйстворттаву ишла баврил агьамсса масъалартту низамрайн буцаву.

– Цуми масъалартту аьркинну бур закондалул ххуттавун ласун?
– Масалдаран, ласунну пулан­сса лухччиний ризкьи канай битаврил масъала. ЛичIину арендатортуралгу, шяраваллил ялапарлувтуралгу ризкьи хъунмасса хIаллай канаки буллай битай бизанттай канансса ур­тту ду-дакъашиврухгу къабурувгун. Мунийну пасат хъанай дур аьрщарал ялувсса оьргъамур къат, духлаглай дур ххяххияртту, чIун ларгукун, микку хъанай дур къундалул аьрщи. Махъсса ккаккиярттайн бувну, республикалий хьуну дур 150 азарда гектар къундалул аьрщарал. Агарда ми­кку ччясса мутталий аьркинсса давуртту къадуварча, аьрщи ххассал дуван къахьунтIий дур. Мукунсса тагьар дур арнил зоналийгу, зунттал кIанттурдайгу.
Ягу шяраваллал чIаравсса бизанттай цаппара кIанттул ялапарлувтурал ябуллай бур чIявусса ризкьи, мунийну къалмакъаллу хъанай дур шяраваллал жяматрал дянив ягу ризкьи канай бур автотрассардал чIарав, микку хъанай дур аварияртту. Мунияту жунма аьркинну бур ккаккан буван праволул гьанурду, яла миннуйн чул бивщуну хIадур дуван программалул мероприятияртту, тIалав дуван ми бартдигьинсса арцугу, дуван давурттугу.

Ва закондалул проектрай бусантIий бур геоботаникалул хъиривлаявуртту даврил масъаларттая, миннул гьанулий бюхъан тIий бур бизанттай, лухччай циксса ур­тту дуссарив кIул буван (кормоемкость пастбищных угодий). Ми хъиривлаявуртту къадурну жущава къашайссар кIул буван, циксса ризкьи канай битан бучIину бу­ссарив пулансса лухччай. Мунияту жучIара дакъар цIанасса ппур­ттуву праволул нормарду, миннуйн чул бивщуну жущава хозяйственниктурахь учин бюхълай бакъар пулансса бизанттуй ягу лухччиний циксса ризкьи канай битан аьркинссарив.

Ми суаллахьхьунни жура жавабру дулун аьркинсса хIадур дуллалисса закондалул проектрал лагрулий.
– ДакIний бур, ми ма­съаларттал хIакъираву Да­гъусттан бивкIшиву фе­дерал законодательстволуву цаппара дахханашивуртту даврил сиптачину.
– Му тIайлассар, 2022 шинал мартрай Дагъусттаннал бакIчи Сергей Меликовлул АьФ-лул Федерациялул Советрай бувсуна ризкьилул лухччив, бизантту къундалул аьрщарахьхьун лаглай бушиврул хIакъираву. Та чIумал ванал кIицI бувна федерал органну му иширавух хIала къабуххарча, регионнаща къабюхъан тIий бушиву ми масъалартталсса буван. Яла Аьра­сатнал ХIукуматрал хIукму хьу­ссар Щалагу Аьрасатнал агроэкологиялул НИИ-лул жула аьлимталгу гьурттуну хIадур дуван къундалущал талатаву дачин даврин хасъсса программа.
ЦIанасса ппурттуву сакин бувну бур ведомстварттал дянивсса зузи группа. Му зунтIиссар лавай кIицI бувсса масъаларттаха.

Лажин хIадур дурссар
ХI. Аьдиловлул