«Лакку маз къаябарча, жува лак бакъару»

Гъумучиял шяравасса Идрислул душ Мусиева Бадиулжамаллуй ттун мудангу ябацIайва: сахIибулхайр дусса, ихтилат кIукIлусса, тIааьнсса, ябитаву ттюнгъасса, ччимур темалия усттарну ихтилат бувансса кIулшивуртту дусса, яла-яларив, ванил лакку мазрайсса пасихIсса ихтилат. Ттун ва цалчин ккавкссия Гъумук, Дагъусттаннал университетраву дарсру дихьлахьисса Роза Эльдаровал ниттил ссукIурай. Роза Эльдаровагу, Бадиулжамалгу ссурвал лявкъуна. Бадиулжамал та ппурттуву Аьрасатнал региондалий яхъанай бу­ссар тIий бия, муниятугу къулагъас дурхьунссия на танийра ванил лакку мазрайсса пасихIсса ихтилатрах. Дагъусттаннайнмай зана шайхту, Бадиулжамал личIи-личIисса давурттай зий бивкIун бур. Бусанссар ванил цилва. Гъумук Муса Маннаровлул цIанийсса музейравугу зий буссия. «Ниттил маз» тIисса, лакку маз ябаврил ххуллий хIасул бувсса группалулгу, марцIсса лакку мазрай агьамсса темарду гьаз дуллалаврихлу бахшишран лайкь хьумургу Бадиулжамалли. Февраль зурул 12-нний ванин 75 шин хъанахъи­ссар. Ванищалли хIакьинусса ихтилатгу.

– Бадиулжамал, байбишинну мархрая. Буси вилва мархрая, гьанулия, миналия.
– Бувну бура на Гъази-Гъумучиял шяраву, Гьухъалив, захIмат буллай аьдат хьусса кулпатраву. Ниттил нину Загьидат Анасова оьрмулухун колхозраву зий дикIайва. Нину ХIалимат личIи-личIисса давурттай зий дикIайва: артельдануву янна дурухлай, лагаву-нагь дай заводрай, махъсса шиннардий «Союзпечатьрал» киоскерну Гъумук, Лакрал почталул отделениелий. МарцIсса, инсантал рязи­сса даврихлу, даин планну ххишалану биттур дуллалаврихлу ларсун дур ХIурматрал грамотартту, хъунмур кIанттул чулуха Барчаллагьрал чагъарду. Ппу, Щурпахъал Идрис, ивкIун ур ххаллилсса уссал усттар. Бугьарасса арамтал бикIайва буслай, ттул буттал дайсса куннасса къиринчакмарду щилчIав къадай­ссия тIий. Аьпа баннав лавгминнал. Буттал ппурив ивкIссар хъинну ххуйсса мусил усттар, заргал. Щурпахъал МахIаммад Петербурглив зий ивкIссар, цала ттучангу бивкIссар, ванаяту чивчуну буссар Миясат Щурпаевал «НукIу заманнул хаварду» тIисса луттираву, «ПаччахIнал ичIаллил заргал» тIисса текст.

– КутIану буси буккултрахьгу МахIаммадлуя, цума паччахIнал ичI­аллил заргалну зий ивкI­ссар?
– Петербурглив увкIсса Марокколлал паччахIнал вакилнал ларсъссар кIунтI мусил ххалуя ххишала дакъа исвагьину дурсса вичIилусру ва каниш. Гай дурсса усттар Петербурглив яхъанай усса, цувагу паччахIнал ичIаллил заргал усса кIул шайхту, МахIаммад усса ттучангу лявкъуну, цаппара шиннардива вакилнал цащала Марокколийн увцуссар. МахIаммадлул кулпатрайн тиха чагъар бувкIссар, оьрчIругу бувцуну тихун бухьхьу, дунияллий унува алжаннавун агьну ура тIий, тийхсса оьрмулия рязину. Амма, революция хьуну, Петербургливсса заргалтурал ттучаннугу конфисковать бувссар, МахIаммадлущагу шавай кIура аен къавхьуссар. Ванал дурсса ххалли-ххаллилсса эмаратругу Марокколийра лирчIссар.

Бадиулжамаллул буттал ппу,
ПаччахIнал ичIаллил заргал МахIаммад Щурпаев (кияхма)

– Гъумуксса оьрчIшиврия яла яргми асарду цукун­сса бур?
– Шардаллил давурттугу дурну, амудадахь бярав итабакьи чайссия. Гьухъаллал чIиви бярав! Бярнил ккурккайх ялавай чанардай ччехру бигьай­ссия, душваврал «гъунназа» тIий, кунницIун кув лавчIун, «поезд» бувну, микIирайх ялавай. ЧIиви бярав конькардай бигьлан лавхьхьуну, яла Хъун бярав, Ханнал бярав лагайссияв жулва «гьунарду» ккаккан буллан. ДикIайвача ца тяхъасса, оьрмулия ххарисса чIун. ТачIав хъамакъабитай, Хъун бярнил дянив чIюлугу бувсса хъунма­сса ёлка бивхьусса чIун. Щалва бярнил ялтту лампочкар­ттащалсса ххаллугу дурцуну! Та чIумал микIгу хъинну ганзсса бикIайва, бюкьаврия нигьгу ча дикIанссия?! Буччиннин ччехру бигьлай, щалва шагьрулул оьрчIру бяравъя бикIайсса! Уттирив нажагьгу цучIав ххал къашай! Ххаришиву дикIайссия хъунна­сса ницал ххюрхху дурну нанисса ччиннай щябивкIун ччарнил лагма буклангу. Ччинну кунния кув акъадахълан, арх къадуклан, дянив хъунмасса чаругу бивхьуну, щябитайссия оьрчIру, душру, къаврду ххуйну гьаеншиврул. Школалийсса дуккаврил чIунгу лахьлан гъира бутлатисса дия. Учительталгу ххаллилсса бикIайва, загу лахьхьин байва. Классирттал бяст-ччал бикIайссия, цумур класс ххуйну дуклай бурив ххал байссия. Бизар хъанансса чIун къадикIайва, чIярусса кружокирттайн лагай­ссияв ттулва чIунархIал душвавращал. Школалул радиоузел зий бикIайва, гьарца переменалий бусайссия школалул оьрмулия, хъанахъимуния, агьамсса масъаларттая. Къавкъинсса иш хьурчагу, мугу дащуй бишай­ссия. Пионертал бикIайссия октябрятанал вожатыйталну бивтун, гайннаха аякьа дуллай. На бувчIунав школалул пионертурал дружиналул председательну. Хъунама пионервожатыйну уссия Дандамаев ХIажи тIисса, хъинну ххуйсса тарбиячи. Мунал на 6-мур классраву дуклакийни, яла лайкьмур душ ва бур «Артекрайн» гьан бансса куну, путёвкагу тIалав дурну, Къиримнавун тIайла бувккунав, бигьалаган. Дагъус­ттаннаясса 12 оьрчI ва душ бу­сса жул группа 1963 шинал майрай 40 гьантлий бигьалаглай бивкIссар, хIакьинусса кьинигу дакIния къадуккай та караматсса Къиримнал тIабиаьт, шагьрурду, зунттурду: Роман-Кош ва Аю-Даг – Медведь гора учай танийн, хьхьирийн кьус бивкIун щин хIачIлачIисса цухьлуха лавхьхьусса буну тIий. Ти­кку, СССР-данул гьарцагу мурцIния бувкIсса пионертуращал хьусса дусшиву, хъунмасса Костровая площадьрайсса сборду, тяхъашивуртту, тIуркIурду хъамабитайссарив! Та чIумал жу бусса кIанай бигьалаглай бия Гагариннул кулпат цила кIивагу мюрщисса душнищал. Жул дружина бия «Морская», анжагъ цаппара метрардал тийнмай ЛухIи хьхьирияту. ЧIявуну жу буцайвав катердай ЛухIи хьхьирийх гайз бан. Жул хъирив дельфиннал кьюкьа дикIайссия, цавай ххуйсса ххарисса чIурдугу буллай, чIалай бия гай оьрчIру чIявуну ккаклай аьдат хьусса бушиву.

– Гихунмаймур оьрмулул ххуллу цукунсса хьуна, ина оьруснавун цукун багьунав?
– Школа къуртал байхту, на дуклан бувхссияв Дагъус­ттаннал паччахIлугърал университетравун, кьатIаллил билаятирттал мазру лахьхьайсса факультетрайн, француз мазрал отделениелийн. Дуниял ккаккан ччай бия. Таржумачи хьун. Мяйжанссар, ттун гужну ххирассия медицина. Амма медициналул вузравун буххансса цIакьгу бакъая, чIарахбацIултгу. Муниятуя кьатIаллил билаятирттал маз лахьхьайсса вузрай бавцIуссагу. Къуртал байхту, Лаващиял райОНО-райн тапшур бувнав, тайнналгу Къуппав учительницану зун тIайла бувккунав. Шанна шин тайннал школалий дурссия. Яла чIумуха лархьхьусса давурттай зун багьуна: Гъумучиял школалий комсомол организациялул секретарьну, яла бувчIунав РК ВЛКСМ-рал кIилчинмур секретарьну.
Тиччагу бувцунав РК КПСС-рал орготделданул инструкторну, кIира шинавату — РК КПСС-рал секретарьну. 1984 шинал бувхссара Ростовуллал областьрал Лаваймур партшколалийн. КIира шинайсса очнайну дуклай бивкIссара. 1986 шинал гьан бувнав Шамилчинмур Интернационалданул цIанийсса фабрикалул парткомрал секретарьну. 1200 инсан зузисса хъунмасса коллектив бия. Фабрикалул даин шагьрулул соцсоревнованиелий бугьайссия 1-мур кIану. КIира шинава оьрмулул кьадарданул на Владимирский областьрай­сса Петушинский райондалийн бувцунав, райком партиялул секретарьну. ЗахIмат-жапасса 90-ку шинну дия, дунияллий хъунисса дахханашивуртту хъанахъисса. На Покровский пищекомбинатрай зун бивкIра. Райком партиялул секретарьну зузисса ппурттуву тIалавшинна дуну, Шяраваллил хозяйстволул техникум буккин багьуна. Ва техникумрал диплом бучIи лявкъуна, на комбинатрал технологиялул отделданийн кьамул бувнав. Тания махъгу тиккува Покроврай инновациялул фирмалий зий бивкIра отделданул каялувчину.
1993 шинал душ бувну, даву кьаритан багьуна, 2000 шинал зана хьуссияв Гъумукун. Райондалул администрациялий зий бивкIра цIубутIуй, яла, 2020 шинайннин, Муса Маннаровлул цIанийсса музейраву. Оьрму мукун анаварсса бущилий лагай­сса бурхха, хъирив лаян, шиннардихь чанссарагу хIаллих хьияра учин бюхълай бакъар.
– Таржумачи хьуну, дуниял ккаккансса хиял дузрайн къабувкссарив?
– 1997 шинал комсомол путевкалий Югославиянавун гьан бувнав, партиялул даврий зузисса чIумал – Польшанавун, Шамилчинмур Интернационал фабрикалий зузиний оьрчIал ва нитти-буттахъал группалул хъунмурну Болгариянавун лавгссара. Оьрму аьрххирдай къалавгуннича, дуклай лавгунни. Райондалул иширттал отделданул каялувчину бусса чIумал, юристнал кIулшиву аьркин дагьлай, на заочнайну Автодорожный колледжгу къуртал бувссар, тиккува заочнаймур отделениелул методистнугу зий бивкIссара.

– Вил ссил, Роза ХIажиев­нал, лингвистика, филология язи дургьуну дур. Литература оьрчIнияцIара ххирасса дикIайвав?
– Розал школа мусил медальданий къуртал бувссия, луттирду ккалан гъирасса бикIайва, хIисавртталгу итххявхсса бия. Учительгу цIанихсса Маммаев Нураттин ия. Ттун Розал хIисаврттацIун дархIумур элму язи дугьанххива. ХIакьинусса кьинигу лакку мазравун кьув­тIуну, компьютердануха къабизай. Ттул пахру бикIай, ттулва ссил ниттил мазрал ялув буллалисса захIмат чIалай. Вайми миллатирттая ва хIат-хIисав дакъасса дуллу-дунияллий жува личIи буваймур хьхьичIва-хьхьичI ниттил мазри, ниттил маз, къаябувну, хъамабитан буварча, яла жува лак бакъару. Февраль зурул 8-нний Розангу 84 шин хъанахъиссар, зулва редколлегиялул членгу бухьувкун, барча буварча ххари хьунссия.
– Чара бакъа! Роза Эльдарова чIярусса шиннардий «Илчилий» зий бикIсса журналистри, лакку маз ахттар буллалаврицIун дархIуми дакъагу, лавайсса даражалий аналитикалул макьалартту чичайссия, ванил текстру бусса номерду бириян къабитлай ккалаккисса чIунну дуссия. Ттунмагу личIинува бусравсса ва хьхьичIунсса педагогри, жул редакциялий бачIи душру Роза Эльдаровал студенткахъулли. ЦIуллуну битаннав, оьрму лахъи баннав!

— Бадиулжамал, зун му­къул пасихI­шиву ни­ттия дир­ссар тIий бавссар ттун Гъумучиял агьулдануцIа. Мяйжан­ссарив?
– Та заманнул агьлу луттирду, фольклор ххирасса бикIайва, назмурду дакIних кIулсса. Яхьуну дур ичIура архивраву ниттил Покровскалий дусса чIумал чирчусса назму. Чансса хIаллай ттучIанна дурцуссия 1991 шинал, бизар хъанай дикIайва. Ттунмагу буттал кIанай ялапар хъанахъими, цала мина ядуллалисса талихIрал заллухъруну чIалан бикIайва, ниттил буруккингу бувчIлай бия. Дагъусттаннайн диян дурссия, ванил къумашиву асар хъанай, лахъи къаларгун, ларгуна дунияллия. Ниттил Ватандалухсса мякь аьч бувсса назму ядуллайнмару бусса.

Ци неъмат бунугу
Ва Владимирдай,
Жула буттал кIану
Хъамакъабитай!

КIюрххил лавай бивзун,
Чани ххал хьурча,
ХьхьичIра- хьхьичI
Вил сурат ттун чIалан дикIай!

Бюхттул зунттал бакIай
КIяла марххала
КIяла арцул хьуву
Ттун чIалан бикIай!

Зунттал ухъалусса
Бявкъу щаращив
Хьюму мусил хьуну
Ттун чIалан бикIай!

Мяйжанну на бура
ЗучIату архну,
ДакIнин хас бакъасса
Арх билаятрай.

Амма дакI ва аькьлу,
Даиман гъанну,
Вих аьтIийнма бикIай
Дяхтта ва хьхьувай!

ХатIгу ххуй-я бавал, Гъумук педучилище тIитIлатIисса чIумал, амудадал дуклан къабивтссара тIий, къуману дикIайва. Нину гьарзатрал усттар дия, дарзигу дия, кIунурду кIунттива хIура къабайва мажал буний, дукрагу ххуйну дайва, хъатIай цIигьурнал кумагчия, цилва ца ххуйсса кIарагу бувна синааьрщарая. Таний жулва ниттихъал дуккаврил пикривагу бансса чIун ча дикIанссия, гьаксса захIмат бувссарча жулва нитти-буттахъал жува хъуни буллай. Мюрщими классирттаву дуклакиний шинай цал лагайссияв гьарахъун къама, ини, кIут гьаян. Цинявннал цала хъуруннай ххяххан бувсса къама гьаллай, иржа бикIайва, хьхьунивун багьайссияв иржа бияннин ялугьлай. Гьарахъунсса ххуллугу бикIайссия хъинну утта-кIюласса, тик бивкIсса, ча-чунгу бакI-ялавай бачайсса, Гъумучиял гидроэлектростанциялул чIарах (утти гикку чарий чару къаливчIун бур, хъинну ххуйну дурсса къатри дикIайва), Хьурив нанисса ламул чIарах лавгун, дикIайссия ца ххуйсса гьарахъалу! ДакIнин дагьувкун уттигума асар шай гьаллали­сса иникIмалул ва нахIусса инил кьанкь…

Ихтилат бувссар
ПатIимат Рамазановал