Мартрал 20-нний ДР-лул Халкьуннал Мажлисрал 42-мур сессиялий Дагъусттаннал ХIукуматрал председатель Аьбдулмуслим Аьбдулмуслимовлул бувсунни 2024-ку шинал ХIукуматрал дурсса давурттая.
— ХIурмат лавайсса Сергей Аьлимович!
ХIурмат лавайсса Заур Асевович!
ХIурмат бусса депутатътал, даврил уртакьтал ва оьвкуну бувкIмий!
Дагъусттан Республикалул Конституциялийн бувну, дуллай ура гьар шинах дайсса ДР-лул ХIукуматрал дурсса давурттал отчет. Ттула докладраву на къулагъас хъун дуллай ура 2024-ку шинал ДР-лул ХIукуматрал социал-экономикалул политикалул яла агьамми хIасиллах.
Махъсса шиннардий республикалул экономика, щала билаятралсса кунна, зий дия хасъсса аьралий операциялул ва муницIун дархIусса санкциярдал ссуссукьушивурттал шартIирдаву. Дагъусттаннал ХIукуматрал даву дачин дурну дуссар экономикалул бутIуцIун, ишбажаранчишиврул давурттацIун кабакьаврил, республикалул ялапарлувтуран социал гарантия дузал даврил, хасъсса аьралий операциялул гьурттучитуран ва миннал кулпатирттан кумаг баврил ххуллийх.
АьФ-лул национал проектру ва паччахIлугърал программартту бартдигьаврил лагрулий аьркинсса кумаг буллай бур федерал центрданул. Мунийн бувну, лахъсса даражалий бартдиргьуссар национал проектирдал мероприятияртту. Ларгсса шинал ишла дурссар (освоено) итадаркьусса арцул 98 % (21,7 млрд къуруш).
ХIурмат бусса депутатътал!
Дагъусттан чялишну гьуртту хъанай бур СВО-лий талатавурттал майданнай жула аьралитал ва миннал кулпатру аьркинмунил дузал баврил иширттавух, билаятрал цIусса субъектирдай зия хьусса инфраструктура цIу дуккан давривух. Хасъсса аьралий операциялий ккаккан бувсса гьунардахлу уттигу мукьа дагъусттанлувнан дуллуссар Аьрасатнал Федерациялул Виричунал лавайсса даражалул цIа, миннава шамуннан — ливтIуну махъ: полковник МахIаммадаьли МахIаммаджанов, прапорщик Фархад Худайнатов, хъунама лейтенант Муслим Муслимов, хъунама лейтенант МахIаммад Исбакиев.
Чялишну зий бур фондру: «Все вместе», «Защитники Отечества», «Память гор», СВО-лул аьралитурачIан гуманитар хъус духхайсса ихIсандарал фондру. Реаль секторданул предприятиярттал дуккан дуллай бур хасъсса аьралий операциялий тIалав дуллалисса сурсатру. Дачин дурну бур ливтIусса аьралитурал цIарду абад дуллалисса даву – иширайну циняв районнай ва шагьрурдай дузал бувну бур «Аьпалул багъру», дацIан дуллай бур мемориал ултти, ливтIусса вирттаврал цIарду дизлай бур кIичIирттан ва социал объектирдан. Республикалул шефшиву дуллалисса Запорожскаллал областьрайсса Михайловскаллал райондалий уттигу дуллайнма бур инфраструктура цIу дуккан дуллалисса давуртту.
Гьашину билаятрал гьартану дуллан тIий бур Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий ларсъсса Ххувшаврин 80 шинал шадлугъру. ХIадур дурну дур байрандалул мероприятиярттал план, ккаккан бувну бур ми бартдигьлансса инсантал, ми дуллан тIий бур лавайсса даражалий.
ХIурмат бусса депутатътал!
БакIрай бусанна 2024-ку шинал лябуккулул макроэкономикалул ккаккиярттая.
Шяраваллил хозяйствалул бакIлахъру гьарза хьуну дур 6,1% – махъсса 10 шинал мутталий укунсса лябукку цалчинни хьусса.
Промышленностьрал производствалул аьмсса индекс хьуну бур 101,8 % , строительствалул индекс хьуну бур 102,5 %.
2024-ку шинал валовый регионал продуктрал лагру хъун хьуну дур 2,8% 2023-ку шинах бурувгун. Инвестициярду лахъ хьуну дур 8,3%
Дагъусттаннал маша баврил дахIавуртту дур 10 кьатIаллил билаятращал: Ираннащал, Авгъанисттаннащал, Иракьнащал, Гуржиящал, Армениянащал, Азирбижаннащал, Къазахъисттаннащал, Белоруссиянащал, Китайнащал, Турциянащал.
2025-ку шинал жу лахъи лаган дуллай буру Дагъусттан Республикалул дунияллул халкьуннал дянивсса ва кьатIаллил экономикарттащалсса лябуккулул дахIавуртту.
Дагъусттаннал бакIчи Сергей Аьлимович Меликовлул сипталийну, гьашину июньдалий АьФ-лул КьатIаллил билаятирттал иширттал министерствалий хьунтIиссар ДР-лул экономикалул ва инвестициярдал каширдал (потенциалданул) презентация. Ва дуллалиссар Аьрасатнал Федерациялий кьатIаллил паччахIлугъирттал дипломатиялул корпусран (посольствардан).
Экономикалул хIакьсса (реальный) сектордануцIунсса кабакьу баву дуссар республикалул ХIукуматрал даимансса къулагъасрай. 2024-ку шинал хIакьсса секторданун кумагран итадаркьуну диркIссар 4,2 млрд къуруш. Миннувасса чIяруми арцу личIи дурссар шяраваллил хозяйствалул ва мелиорациялул бутIравун.
Чялишну зий бивкIссар бизнес «ххютула» дуккан даврихагу. 2024-ку шинал ххал бивгьуссар 38,3 азарва объект. СияхIрайн лавсъссар 9,7 азарва ишбажаранчишиврул субъект, 59,8 азарда аьрщарал участок ва 36,6 азарва капитал строительствалул объект.
Агропромышленностьрал комплекс – ва бур республикалул экономикалул ттарцI. 2024-ку шинал шяраваллил хозяйствалул бакIлахърулул лагру цинярда журалул хозяйстварттаву хьуну дур 252,3 млрд къуруш, хьхьичIмур шинах бурувгун 6,1 % ххишала. Лябуккулул бущи хIисавну республика дур Аьрасатнал регионнаву цалчинми ацIунниву.
2024-ку шинал ларсун дур ахънилссаннул бакIлахъиялул 1,5 млн тонна, къюмайтIутIул – 300-нниха лирчусса тонна, ппиринжрал–159 азарда тонна, ахъулссаннул – 260 азарда тонна.
2024-ку шинал бартдиргьуну дур гидромелиорациялул, культуротехникалул ва фитомелиорациялул давурттал 55 проект.
Ларгсса шинал цIусса ахъулссаннул багъру бувгьуну бур 1 азарда гектарданий. Шанна зунттал райондалий дургьуну дур 17 гектар зунттал-даралул багъирдал (горно-долинное садоводство). 2025-ку шинал пландалий дур уттигу 140 гектар багъирдал дугьан.
ДР-лул ХIукуматрал ният дур 2025-ку шинал буван 55 азарда тонна ахъулссаннул ва ахънилссаннул лагайсса объектру (хранилищарду). ДукIу бувну бивкIссар 16,5 азарда тонна лагайсса объектру.
2024-ку шинал ризкьилул сурсатирттал бакIлахъру ласаврил ккаккиярттугу лахъ хьуну дур: ризкьи ва аьнакIив сагънувасса кIушиврий – 271 азарда тонна, накIлил – 967 азарда тонна, ккунукру – 253 млн.
Аьмну Дагъусттаннай бартдигьлай бур хъунисса инвестициярттал 10 проект. 2024-ку шинал Шяраваллил хозяйствалул аграрий колледжрал итабавкьуну бур 700-ннаха ливчусса пишакартал, миннавасса чIявуми зий бур цивппа практикалий бивкIсса предприятиярттай.
Дагъусттаннай промышленностьрал производствалул лагрурду лахъ хъанай дур 2018-ку шиная шиннай. Махъсса шанна шинал мутталий промышленностьрал производствалул индекс лахъ хьуну бур 38 %, ларгмур шинал личIину – 101,8 %. 2024-ку шинал дуккан дурсса хъуслил, дурсса давурттал ва хIаллаихшиннал лагру хьуну дур 98 млрд къуруш ягу 121,0 % 2023-ку шинах бурувгун.
Промышленностьрал производствалул лябуккулуву хъунмур захIмат бивхьуссар зана-кьала даврил бутIрал. Чансса чIумул манзилданий тIивтIуссар цIусса предприятияртту ва производствалул линияртту. ЧIярусса давуртту дурну дур химиялул, дукиялул, пюрунтрал, уссал промышленностьраву, строительствалул материаллал бутIуву.
Ми цинярда хIасиллу хьун даву мурадрай ДР-лул ХIукуматрал чялишну ишла дуллай диркIссар паччахIлугърал кумаграл мухIлу-хIин: промышленностьрал лябуккулул фондрал хIаллихшиннал заемру ва грантру.
2024-ку шинал региондалул Промышленностьрал лябуккулул фондрал итадаркьуссар 6 проектрансса 172 млн къуруш. Цинярда 34 проектран 787,5 млн къуруш.
2024-ку шинал Промышленностьрал лябуккулул фондрал кьамул дурссар 3 цIусса программа: «Беспилотные авиационные системы», «Народные художественные промыслы», «СВО в промышленности».
Дунияллул халкьуннал дянив уртакьну зузаврил лагрулий Узбакисттан Республикалий тIивтIуссар 2 цачIусса предприятие.
Бувссар ппал зана-кьала дайсса кластер, цIакь дурссар мунин хасъсса «ххуллул карта».
Ларгсса шинал республикалул обороналул промышленностьрал комплексрал предприятияртту зий бия хьхьичIунсса бущилий, миннул бартдиргьунни рекордрал даражалийсса обороналул заказ.
Ччуччиялул энергетикалул комплекс, инженер коммуникацияртту тIайлану зузаву хъанахъиссар инсантурал оьрмулун ва экономикалул лябуккулун аьркинсса къулайсса шартIруну. Жу шикку дачин дурну буру системалийнусса даву. Жу дузал буварду заллухъру бакъасса электросетирдал ва газрал сетирдал инвентаризация даврил, ми кадастрданул учетрайн ласаврил масъалартту. Республикалул электросетирдал хозяйствалул лябуккулун хасъсса цачIусса даву тихуннайгу дуллайнма буру. 2024-ку шинал цIу буккан бувссар 39 подстанция.
Ларгсса шинал республикалий электроэнергия ишла бувну бур буккан буллалимунияр ххишалану. Мунийн бувну, Дагъусттан буххан бувссар цифралул валюта «дуккан дуван» къадагъа дусса субъектирдавун. Му жул чулухасса хIукмур, аьркинссар му бартбигьаврил ялув бацIан.
Республикалун ххуйсса ялун бучIантIимур бусса бутIану хъанахъиссар цIу дуллалисса энергетика (возобновляемая энергетика). ЦIанасса ппурттуву бакIуйн дуккан дуллай бур мурчай электростанциялул 2 проект – ЦIуссалакрал ва МахIачкъалаллал ва 2 бургъий электростанциялул проект – Дарбантуллал ва Нугъайнал. Байбивхьунни Самур неххай мюрщи электростанцияртту баврил проектру дуллан.
Газрал дузал баврил бутIуву цIу буккан бувну бур 3 газораспределительная станция: (Избербаш-1), (Дербент-1), (Хасавюрт- 2).
Республикалул инвестициярдал программалул лагрулий бувну бур 32 километра шяраваллавусса газрал сетьру Къизлардал райондалий, газрал дузал дурну дур сайки 600-ра къатри ва 5 социал объект.
Ларгсса шинал ххуллурду ва ламурду бакьин буван тIайла дурккун дур сайки 15,9 млрд къуруш. Республикалул бюджетрава 1,5 млрд къуруш итадаркьуну дур кIанттул цилакаялувшиврул органнан ххуллурду бакьин буван. Аьркинсса даражалийн бувцуну бур 48,5 километра туристътурал ххуллурдал. Уттигу дуллайнма бур Р-217 «Кавказ» федерал ххуллул капитал ремонтрал давуртту. Буллай бур Хасавюртуллал, Дарбантуллал ва МахIачкъалаллал лагмасса ххуллурду, МахIачкъалаллал хьхьирил машлул портрачIансса ххуллу.
Къулагъас дуллай бур жяматийсса транспорт лядуккан даврил масъаларттах. Дузал бувну бур автопредприятие ООО «Дагестанавтотранс», цIакь буллан тIий бур ванил материал-техникалул база. 2024-ку шинал машан лавсун бур 45 автобус, ми занай бур МахIачкъалаллал пассажиртурал маршрутирттай. 2025-ку шиналгу ласун тIий бур транспорт, ми занан тIий дур МахIачкъала-Каспийск маршрутрай.
Лавсун бур мукьва электропоезд 6 вагондалущалсса, ми занай бур Хасавюрт–МахIачкъала – Дарбант участокрайх.
ДР-лул ХIукуматрал председательнал бувсунни къатри даврил, туризмалул, чIиримур ва дянивмур ишбажаранчишиврул, цифровизациялул, экологиялул ва лагмасса тIабиаьт дуруччаврил, цIуллушиву дуруччаврил, дуккаврил, культуралул, спортрал, жагьилтурал политикалул, бюджетрал политикалул бутIраву дурсса давурттал хIакъиравугу.
ХIадур бувссар ХI.Аьдиловлул