«Инсаннаву гьарзат дикIан аьркинссар ххуйсса: сипатгу, яннагу, дакIгу, пикрирдугу», – увкуну бур цила чIумал хъунасса классик Антон Чеховлул. Чансса бухьурчагу, хьунабакьай жула оьрмулул ххуллий мукунссагу инсантал. Ттул ихтилат чIярусса шиннардий Дагъусттаннал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалий жаваблувсса къуллугърай зузисса Рита Мурачуеваяр.
Ккуллал шяравасса МахIаммад Тариевичлул ва Краснодоннаясса Евгения Григорьевнал душ, личIи-личIисса миллатирттаясса цила буттал ва ниттил ххуй-ххуйми хасиятру ларсъсса. Инсаннан дакI дурккун дулун хIадурсса, инсаншиврул ва чумартшиврул бутIа ххишалану буллусса.
Вайксса шиннардий агьалинал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил ххуллий зий, чIявусса инсантурал чIарав бавцIуну, шайсса ка-кумаг бувну, миннал буруккин буккан бувсса инсанни Рита МахIаммадовна.
Агьалинал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил къайгъурдай, мюхтажнал чIарав бацIлай оьрму бувтсса Евгениял мукунма тарбия бувну бур Ритагу. Та буххарчагу, Рита МахIаммадовнал кабинет вания кумаг аьркинну бувкIсса инсантурал бувцIуну бикIайссар, мурад щаллу къабувну ванил цаягу инсан тIайла къауккайссар.
Мурхьираха лархьхьуссар ахъулссагу дикIайсса учай. Ккуллал шяраву, райондалий Ритал нитти-буттал цIа вай кIулминнал хIурматрай зумух ласай.
Хьунабавкьуну бур вай бургъил ва зунттал билаятрай Таджикисттаннай. Ветеринар хIакин МахIаммадгу, Донецкаллал областьрай медициналул училище (фельдшертал шайсса отделение) къуртал бувсса Евгениягу цала-цала дуккаврил идарарттава практикалий тихун гьан бувну бур. МахIаммадлун най буна ябавцIуну бур, цIанну михакрал рангирайсса яру, лухIисса кIиз бусса, илтIа-кIюласса украиндушний. Ленинградрай Женях ва буцин ччисса жагьил ялугьлай ушиву кIул хьувкун, цала ччаву канища иткъаххяххансса чаран лявкъуну бур личIлулсса зунттал жагьилнал. Женял цIания ванал гьан дурну дур тил: «Ттух маялугьларда, на ккавкказ оьрчIан щар хьура», – тIисса. Чурх-бакI бусса, ябацIансса ккуличу Женянгу ххуй ивзхьунссия. Тийхва хъатIигу бувну, Женящал увкIун ур МахIаммад МахIачкъалалив, шичча кьай духхай машиналий — Ккулув.
ХIакьсса ччаврил хьхьичI цичIар къадацIайссар учай. Нигьабувсун бакъар Евгениягу, архсса зунттал шяравун, кIул бакъасса инсантурачIан бувкIун, бявкъусса гьава, захIматсса шартIру дусса кIанттурдай мина дишин.
– Ахир дакъасса бия шяравунсса ххуллу. Ца чулух — ццах бутлатисса муруллив-ххяллу, гилуннай — гьалаксса нех…Нигьабусаврил яру лакьлай буссияв, – тIий, буслан бикIайва тIар Женя, та чIун дакIнин дутлай.
Гьай-гьай, къаххари хьухьунссия оьрус щарссаницIа МахIаммадлул нину-ппу. Цалчин, хъус-кьинилул заллухъру. КIилчингу, МахIаммадлул шама буттауссил лякьлуя оьрчI къабивкIун бур. Цува МахIаммадгу увну ур нину-ппу цачIу ялапар хъанай 8 шин хьуну махъ. Мунаяр махъ бувну бур 2 уссу ва ссугу. ХIасил, цинявннал (мукьа буттал ва мукьра бавал) хъихъи ивтсса цалчинсса арс, ванан буцин дакIнийсса шяравудуш, цанмагу гъансса. Ци банссия, рязи хьун, кьамул бан багьну бур. Аьмал-хIал бавкьусса, мяърипатрал бувччусса, цала багьу-бизугу, аьдат-эбадатругу лархьхьуну, кIанттун лавхьхьуну занакьулу бикIлакIисса Женя ччяни ххира хьуну бур ласкъатлувугу, шяравугу. Муксса ххира хьуну бурхха, Ватандалух мякь бувккун цачIавату къагьаншиврул, му бизар къахьунмур буллай, ччяни кIанттул хьун бансса, маз лахьхьин бансса хIарачатрай бивкIун бур. Украиндуш Женяя хьуну бур хIакьсса зунттал душ, ккулидуш. Варакъущал щинавгу лагайсса, мукьав чантайгу бувтун, уртту дангу лагайсса.
Шяравун бувкIсса чIумал Женян дахьра 20 шин диркIун дур. Цила ччаврийнгу хаин къавхьуну, захIматсса шартIирдах къабурувгун, гъурбатрай цIакьсса кюру щавщуну бур ванил. Зун бивкIун бур Ккуллал азарханалий патронаж медсестрану. Азарунния ливчусса къуш бусса Ккуллал шяравалу. Гьарица кулпатраву 4-5 оьрчI. Женян ми циняв дакIних кIулну бивкIун бур. ЦIа-бакI, та увссарив, цумур къатлувассарив, ссал къашавай хьуссарив. Нину хьунадакьирча, чара бакъа оьрчIая цIуххайсса бивкIун бур, оьрчIру хьунабакьирча, цIани-цIайгу бувну – нитти-буттая.
Евгениял кунна саргъунну, сантирай щаллу дурсса картотека райондалий чувчIав къадиркIун дур. ОьрчIай дакI цIуцIисса, цила даву ххуйну кIулсса, жаваблувсса, инсаннан кумаг бан анавар буккайсса Женя чIирисса чIумуй бусрав хьуну бур щалагу райондалул жяматран. ВаничIан къакIулмур цIуххин, маслихIат ккаккан бучIайсса бивкIун бур щарнил хъами. Циламиннал ва щала шяраваллил оьрчIал къайгъурдацIун, хъуниминнахьгу, хаснува хъаннихь, цIуллу-сагъшиву дуруччинсса, марцIшиврул ялув бацIансса маслихIатру байсса бивкIун бур. «Жулва Женя, духтур Женя» учайсса бивкIун бур ванийн хIурматрай.
Женяяту шяраваллин «анаварсса кумаг» хьуну бур. Хьхьу-кьини къаувкуну, оьвчайхту, мугьлат бакъа, аьркинмургу ларсун, бучIайсса бивкIун бур. ЧIалсса чIумал оьвкуну, нину къашайшалачIан наниний, ваний цIими буллай, чIивисса Ритагу, тIанкI куну бивзун, архIал бачайсса бивкIун бур канил дугьай лампалух чани буллай.
Женя ичIувагу ласнал лавай бавцIусса, мунал нитти-буттал хIурмат бусса бивкIун бур. Хьуну бур миннан душнил кIану бугьансса аякьа дусса арснал щар.
– Лякьлул оьрчIал къадансса аякьа дурссар Женял бугьара хьусса ласнал ниттих ва буттах. ЦичIанна дурцуну, цIимилий бурувгссар дугьарасса, оьрчI бакъасса жул буттауссил щарссаних. Щил-бунугу ссайгъат бучIарча, Женял, ка къарщуну, ванихьхьун бачIин булайссия.Ттун къакIулли Женял тачIав лахъсса чIуний ихтилат бувну, щинчIав къаччан бикIан бувну. Гъилишиву, чани нанисса, цуппа бусса кIану чIюлу буллалисса инсан бия. Чил кIанттурдай мина дирхьуну, вайнналмургу кьамул дурну, циламур миллатрал культурагу ядурсса хъамитайпа бия. Словарьду лявкъуну, лакку мазгума лавхьхьуссия. Ккуллал хъанния га лаххиялийну личIи хъанан бикIайва: юбка-кофта, косынка ва чIивисса сумка, – тIий, дакIнин бутлай ур Женял ласнауссу, чIярусса шиннардий Къизлардай хIакинну зий ивкIсса Халид Тариевич.
Шиккува кIицI лаган, Рита барчаллагьрай бикIай Халид Тариевичлуйн, таний цуппа Мединститутравун буххан хъунмасса хIарачат бувссия ванал тIий.
Бухху-букку чан бакъасса, оьрчIру чIявусса къуш бунугу, Женял ичIалу мудан марцIну, лазиларкьуну дикIайсса диркIун дур.
МахIаммадлул ва Женял дянив мяйва оьрчI бивкIун бур. Рита кIилчинмур бур, уссил Гришал хъирив бувсса.
Ххювагу душ чIивину бунува шяраваллил кIанттурдайсса гьар цимурца дуллай аьдат бувну бур ниттил.
– Цурда ялув дарцIуну ккаккан дайва гьарзат цукун дантIиссарив. Ттуяту гьаннав куну дурсса даву къакьамулссия ганин. Ниттин ссавучIав жу шяраваллил душвавраяр махъун багьну ччан къабикIайва, оьрус щарссанил душвавран къакIулну бур къаучин. Ахъулсса, ахънилсса дусса багъ-бахча, найрду бикIайссия. ХIакьинусса кьинигу хъамакъаритай чIавахьулттил улттуй диян дирхьусса помидордал кьанкь, гайннул тIин. Нитти-буттан кумаг буллай, карчI къадурну, жугу зун бикIайссияв. Нину-ппу цивппагу захIмат ххирасса бия, жугу мукунма аьдат бувнав. ТIаннул кьаллаву калан турш байссия. Хабаровскалийгума на дукьрахIан дайссия. ХIакьинусса кьинигу бучIи лякъай ниттил лахьхьин бувмур. Шяраву щала кIичIираваллил оьрчIру-душру жучIан батIайва. Нитти-буттал жу ссахчIав мюхтажну къабитайвав. Ниттил хъинну нахIуну дукра дайва. Цинявппагу хъамалу байва. УвкIсса инсан ачIа уккан къаитайва, нацIу-кьацIу, мумур-тамур дишайва. Жухьгу мудан учайва: «Инсаннан зущава шайсса кумаг булувара», – куну. Заннайн барчаллагьрай бикIара, ттунма ва даврий зун кьисмат хьуну, ниттил аманат бувсса куццуй, инсантуран кумаг буллансса каши дуллуну тIий.
ХIакьинугу ттущала ца классраву дуклай бивкIсса оьрчIру-душру хьунабавкьусса чIумал, жул къатта- къуш, нину-ппу бусраврай дакIнин бичлан бикIай, – буслай бур Рита.
Душвавраву хъунмур Рита бухьувкун, чIяруми ичIаллил давурттал хъаргу ванин лахъан багьайсса бивкIун бур. Ниттин кумаг бан, га ххари дан ччишиврул, ванил тачIав цIуру-кIуру къабайсса бивкIун бур.
– Нину-ппу иш багьний чIарав бацIайсса, ка-кумаг байсса буну, шяраваллил халкьуннангу жу ххирасса бияв. Ца чIумал, кIюрххила, ссийщал архIал хъу ттихIин нанисса жу ккавккун, Женял хъу чув дуссар куну цIувххуну, шяраваллил хъами бувкIуна жун кумаг бан, – дакIнин бутлай бур Рита.
Женял яхI-къириятрая, узданшиврия цIанагу буслан бикIай Ккуллал жямат. КкуллачIа Женял хIурмат хъунмасса бивкIшиврул барашинна дуллалисса ва хавар цаппара шиннал хьхьичI ттухь бувсуна тай шиннардий кIий медсестрану зий бивкIсса, Республикалул оьрчIал азарханалул хIакин Ума ХIасановал: «Та чIумал шяраваллаву гьарица кьини маркIачIаннай кино ккаккан дайссия. Клуб, щябикIансса кIану бакъа, бувцIуну бикIайва. Ца кьинисса кино украин мазрайсса ляркъуну, за къабувчIлачIисса инсантал ца-цаних тIий бизлай, клуб бачIва буклан бивкIуна. Му чIумал чIирайсса чIивисса чIавахьулттивух киномеханикнал увкуна: «Женяй, щябикIу, на вин винналу дишинна кино.Нагу бавцIура га цуппалу къабитан. Женял таржума дуллай, кIинниллагу ккаркссия».
Цуппагу, цинмагу ххирасса ккуллачIа бусраврай кьариртун дур цила цIа Женял.
Женя цIими бусса, дакI хъинсса бивкIшиврия буслай, укунсса иш дакIнин бувтунни цаппара шиннардий ванищал зий бивкIсса Анисат Буржуновалгу: «Цал жу дуклаки душвавращал архсса, захIматсса ххуллу бусса Нуххалу тIисса фермалийн пара ласун лавгссияв.Ттукрай парал дурцIусса хъурзилттугу дирхьуну най буру. Ххуллийх ца ттукку, цивхьуссияв, бачин къахъанай, уттубивхьуна. Ганий язухъ хьуну, хъювссулгу бувккун, кахгу куну, бачIи пара дарвагравун бивчуну, цила мукьав лавхъуна Женял. Гьиву куклу хьусса ттуккугу бивзун бавчуна».
Цаннал иттав ца бурувгун, цаннан ца бувчIлай, нахIу-хIалимну бувтун бур цачIусса оьрму МахIаммадлул ва Женял. Вайннал кулпатрая эбратрансса кулпат хьуну бур.
Женя дунияллия лавгун бур 2014-ку шинал оьрмулул 77 шинаву. 4-5 шинава аьзизмунил хъирив МахIаммадгу лавгун ур.
Женял чайсса бивкIун бур ласнахь: «Ина бахтти бусса ухьурча, ттуяр хьхьичI ивчIантIиссара». КIулну бухьунссия цуппа бакъаний ганан бигьану къабикIаншиву. ОьрчIал цуксса хъихъи ивтун унугу, Женя бакъа бизар хъанай ивкIун ур.
Дуккаврил, кIулшивурттал кьимат кIулсса нитти-буттал оьрчIавугу дуккаврихсса ччаву дирхьуну дур. КIицI лаган, МахIаммадлул зий унува къуртал бувну бур Дагъусттаннал университетрал химиялул ва биологиялул факультет.
Хъунама арснал Гришал къуртал бувну бур школа мусил медальданий. Ритал – марцIну ххювардай. Медицина язи дугьансса пикри ванин, шприцругу щаращи бувну, хьхьуниву ниттищал къашайшалтрачIан заназисса чIумалва хьуну бур.
–На бувкIра Ккуллал азарханалийн 1966-ку шинал. Евгения МахIаммадова отпускрай буну, ванил даву ттуйн тапшур дурна. Нагу цамур шярава бувкIсса бияв, цучIав кIулссагу акъая. Ккуллал шяраву чIявусса мюрщисса оьрчIру бия, миннащал кIул хьун аьркинну бия. Женял къатта цIувххуну, муничIан лавгра. Ххуйну кьамул бунна, хъамалу бунна. Миннал шаппа бия школалийн гьан бувасса чIивисса душ Рита. «На ва гьан банна вищал, ванин кIулссар циняв оьрчIру, цума чув ялапар хъанай уссарив», – куну, дуллуну оьрчIал сияхIгу, му тIайла бувккунни ттущал. Жу кIивагу шяравух бувкру. Мяйжаннугу, му чIивисса душнин оьрчIал ва миннал нитти-буттал цIарду, ми цума чув уссарив кIулну бия. Аькьлу-кIулшилул бувччусса душ бия. Гихунмай чIярусса шиннардий на Женящал зий бивкIссара. Цияр хъинсса рухI дунияллий дакъахьунссия, – тIий бур Зубайдат Кьурбанова цила дакIнинбичавурттаву.
– Ттун чIалай бия цукун барчаллагьрай буссарив ниттийн инсантал. Рязишиврул ванин дулунмуних луглан бикIайва. ХIакин хьунна тIисса пикри бувссия на та чIумалва, – буслай бур Рита.
Медициналул институтравун буххангу бигьану къабивкIун бур. ЗахIматрал стаж бикIаншиврул, колхозрал фермалий зун лавгун бур. Школа ххуйсса кьиматирттай къуртал бувсса Ритайн бригадирнал тапшур бувну бур вайми цуппа кунма зузисса душваврахь дарсругу дихьлан.
Инсан, цукун ухьурчагу, цала кьисматрайн кIункIу шайсса ур. Та ппурттуву фермалийн увкIун ур бригадирнал арс Абуязид, Оренбурглив лавайсса даражалул аьралуннал Зенитно-ракетное училищалуву дуклакисса. Рита ци кулпатравасса, цукунсса душ буссарив кIулсса Абуязид махIаттал хьуну ур ва фермалий зий ккавккун. Дирирну дур цанма я бавцIусса душнихь дакIниймур бусансса сантгу. «Винма ччисса институтравунгу буххантIиссара, ттунгу хьуну, ттущал бачинтIиссара», – баян бувну бур кьянкьану.
1980-ку шинал Рита бувххун бур Дагъусттаннал Медициналул институтрал педиатриялул факультетрайн. КIилчинмур курс къуртал буллалисса чIумал щар хьуну бур.
Хабаровскалийн зун тIайла увксса ласнащал гьан багьну, тийх къуртал бувну бур ЯтIул дипломрай институтгу, ординатурагу.
Цила нитти-буттал кунма, эшкьи-ччаврил гьанулийсса нахIу-хIалимсса кюру щавщун бур Риталгу цила ласнащал. Сайки 15 шин дурну дур вайннал Хабаровскалий. Зий бивкIун бур Рита аьралий городокрай оьрчIал хIакинну.
Дагъусттаннайн зана хьуну махъ зун бивкIун бур Гагариннул цIанийсса кучалийсса ОьрчIал азарханалий хъунама хIакиннал хъиривчуну. Микку 8-9 шингу дурну, бувкIун бур Дагъусттаннал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалийн даврил качествалул ва сакиншиннарал ялув бацIаву дайсса хъунмур экспертну. Министерствалул аппаратраву конкурсрал хIасиллайн бувну зун бувцусса цалчинсса инсан Рита хьуну бур. Мунияр махъ ва бивтун бур отделданул консультантну, яла — хъунмурну. ЦIанасса чIумал Ритал каялувшиннаралусса отделдануву ацIнияхъайсса инсантал зий бур.
КIицI лаган, медицина вайннал агьулданий ирсирай нанисса ххуллу бур. Ритал уссурссугу чIявуми хIакинтал бур. Гриша – аьралий хIакин, ХIажикьурбан санитарный хIакин (Дарбантуллал райондалул Роспотребнадзорданул хъунама). Ася тIимур ссу зий бур Травматологиялул центрданул реанимациялул отделениялий, Анисат – Саратоврай Диагностический центрданий отделениялул хъунмурну. КIива ссил цамур пиша язи бувгьуну бур. Василиса бур юрист, Марианна – экономист.
Ритал цилами оьрчIругу циняв медициналул ххуллийх лавгун бур. Нину кунма дуккавривугу, давривугу хьхьичIунну бур.
Цалчинсса арснал ХIасаннул (ванан цува дунияллийн уккан ца-кIива зурул хьхьичI аьпалухьхьун лавгсса ттаттал цIа дирзун дур, Ритал ласнал буттал аманат щаллу буллай) Самаралий ЯтIул дипломрай къуртал бувну бур Военно-медицинская академия. Аьралий хIакинтал букьан буллан бивкIукун, цаппара шиннардий зий ивкIун ур Новосибирскалий. Яла, резерврайн увтукун, Дагъусттаннайн увкIун ур. ЦIана Республикалул Травматологиялул центрданий травматологиялул отделениялий каялувшиву дуллай ур. Аспирантурагу къуртал бувну, диссертациялул защиталийн хIадур хъанай ур. Ванал кулпатрал Гьумайл (вагу ккулидуш бур) мусил медальданий школа, ЯтIул дипломрай институт, мукунма лавайсса даражалий аспирантура къуртал бувну бур. Ва стоматолог бур. Хъунмур душнил Фаридал ЯтIул дипломрай къуртал бувну бур Дагъусттаннал Медициналул институтрал педиатриялул факультет. Вагу, аспирантурагу къуртал бувну, диссертация дуруччин дакIний бур. Зий бур Республикалул мюрщи оьрчIал ва балугъравун къабивминнал Психо-неврологиялул развитиялул центрданий неврологиялул отделениялул каялувчину.
ЧIивимур душнил Жамилялгу ЯтIул дипломрай къуртал бувну бур Дагъусттаннал Медициналул университетрал педиатриялул факультет. Ва хIакин-неврологну бур хъунмур ссу зузисса Центрданий.
Кулпатрал бакI дургьусса Абуязид шяраву бусравсса Мурачуевхъал агьлу-авладраясса ур. ЧIярусса шиннардий зий ивкIун ур таможнялий. ЦIанасса чIумал ВацIлул хозяйствалул комитетрай хъунама инженерну ур.
– Ниттил ттухьва увкусса кунма, нагу ттула оьрчIахь бикIара инсантуран зущава шайсса кумаг бувара тIий.
Щил-бунугу цIаний лечлачисса ккавккун, ттухь цIухлан бикIай, ми циняв вичIан букIлакIисса инсантал вин гъансса бурив тIий. На учара, ва къуллугърай буссаксса, циняв лак ттун гъансса инсанталли, – тIий бур Рита МахIаммадовна.
Дазу-зума дакъа ххирар Ритан буттал шяравалу. Давриха мажал бакъанугу, ласнащал Абуязидлущал ччя-ччяни бияй Ккулув. Буттал улклухсса ччаву вайннал цала оьрчIавугу, оьрчIал оьрчIавугу тарбия дурну дур.
Вай гьантрай Абуязидлул ва Ритал кIицI ларгунни бувсса кьини. Вай кIиягу ца кьини бувсса бур. ОьрчIал ххаллилсса бахшиш дунни цала нитти-буттан. ТIайла бувккунни вай Эмиратирттайн цачIу бигьалаган. Вагу нитти-буттал дуллусса тIайласса тарбиялул барашиннар.
ЦIуллушиву дулуннав вихьхьунгу, вил кулпатрахьхьунгу ,Рита МахIаммадовнай. Ина кунмасса инсантал чан къабаннав лакрал дянив.
Андриана Аьбдуллаева