Лакрал театр Хъун дяъвилул шиннардий

1940 шиннардийннин Дагъусттаннал театрдал салкьи хьуну бур пишакарсса режиссертуращал зузаврил опыт, мунийну чIаланну лавай хьуну бур спектакльлал художествалул даражагу, актертурал усттаршивугу. Хъун хъанай дарчуну дур пишакарсса критиктурал жула театрдал бихьлахьисса классикалул произведенияр­ттаясса спектакльлахсса къулагъасгу.

1940-1941 шиннардийсса сезондалий Лакрал театрданул репертуардануву бивкIун бур вай спектакльлу:
Н. Погодинил «Падь серебряная», К. Гольдонил «Слуга двух господь», Д. Джабарлыл «Севиль», М. Кьурбановлул «Малла Насрутдин».
Интту ва гъинттул театр, хьхьичIрасса шиннардий кунма, тIайла буклай бивкIун бур Лакрал ва Ккуллал районнайн гастроллай.
Амма июньдалул 22-мур кьини дяъви байбивхьусса баяйхту, актертал, гастроллугу дяличIан дурну, зана хьуну бур Гъумукун. АцIния шама актер цала хушрай лавгун ур аьрайн. Вайннавух бивкIун бур артистътал М. Мусалаев, Г. Ибрагьимов, З. Султанов, драматург М. Аьлиев, художник Аь. Жалаев, тIаннул устт­ар Я. Сулайманов (Совет Союзрал Виричунал ЦIукун лайкь хьусса) ва цаймигу.
Июньдалул 23-нний магьирлугърал зузалтрал ЦК-лул пленумрай ххал бигьлай бивкIун бур дяъви наниссаксса мутталий магьирлугърал зузалтрал хьхьичI бихьлахьисса суаллу.

Пленумрал кIицI лавгун бур магьирлугърал ишккаккултрал хьхьичI бавцIуну бушиву ЯтIул Аьрал, Аьралий хьхьирил флот ва щалагу агьалинан художествалул дузалшин дансса мурадру. Дяъви байбивхьуну шамилчинсса кьини тIурча, РСФСР-данул Халкьуннал комиссартурал советрачIасса магьирлугърал иширтталсса буллалисса управлениялул тIайла бувккун бур Аьрасатнал федерациялул цинярда республикарттал театрдал коллективирттал хьхьичI бивхьусса мурадру ккаккан буллалисса чагъарду. Микку кIицI лавгун бур хьхьичIунсса театрдал даву дацIан къаритан. Ва тIалавшиндарацIун бавкьуну кIанттул культуралул органнан багьлай бивкIун бур театрдал даву даххана даврийн багьайсса суаллу РСФСР-данул Халкьуннал комиссартурал советрачIасса магьирлугърал иширтталсса буллалисса управлениялущал ххал бигьин.
Дагъусттаннал театрдалгу даххана дурну дур репертуарду, байбивхьуну бур аьралий темалийн багьайсса спектакльлаха зий.

Лакрал театрдануву сайки ливчIун къабивкIун бур арамтал, хъамигу захIматрал фронтрал къинттуллухсса кьюкьравух лавгун бур къанавртту дуклан. Къанавртту дуклай бунува къашай хьуну, аьпалул хьуну бур артистка Баху МахIаммадова. Лакрал театр хьхьичIунсса артистътурацIа шаврийн бувну, Оьруснал театрданул къатри Москавлия бизан бан багьсса М. Н. Ермолаевал цIанийсса театрданухьхьун дулун багьаврийн бувну, Дагъус­ттаннал ХIукуматрал хIукму бувну бур кIивагу театр чIумуйнусса лакьин. Оьруснал театрданул бачIи артистътал лавгун бур аьрайн, бачIи зий бивкIун бур М. Н. Ермолаевал цIанийсса театрдануву, бачIигу – аьрай концертру ккаккан дуллалисса бригадалуву, цаппарасса зун бувххун бур Дагъусттаннал радиолийн.

Лавкьуну бивкIхьурчагу, Лакрал театрданул артистътал чIумуя-чIумуйн ккаккан дуллай бивкIун бур Гъумучиял ва лагма щархъал агьалинан ватандалухасса балайрдал ва шеърирдал программартту.
1943 шинал дязаннив цIу дуккан дурну дур цалла даву. Декабрьданул байбихьулий тIивтIуну бур М. Горькийл цIанийсса Оьруснал театргу.
Шинал ахирданий, аьрай кIусса щаву дирну, театрданувунай зана хьуну ур МахIаммад Мусалаев. Театрданул цIубуккан бувну бур дяъви байбишин хьхьичI бихьлай бивкIсса спектакльлу, бивхьуну бур Ш. Аьбдуллаевлул «Кьисас» тIисса цIусса пьеса. Ваниву ккаккан бувну бур душманнал ларсъсса аьрщарай ливчIсса дагъусттанчунал ва ганал кулпатрал кьадар. Пьесалуву бувсун бур жула билаятрайн ххявххун, агьалинай зулмурду буллалисса душманная. Ккаккан дурну дур душманнал чулийн бувккун цала агьалинайн хаин хьусса совет властьрайн къарщиминнал ва тарг къакуну ватандалул ххуллий талатисса къучагътурал сипатир­ттал тапаватшиву. Хъанахъисса иширттал дянив ур дяъвилул хIасратру духIан багьсса дагъусттанчу Юнус.

Лакрал райондалул «ЦIусса ххуллу» тIисса кказитрай дурккун дур спектакльданул премьера тIайлабацIусса хьушиву бусласисса макьала. Амма я спектакль бивхьуманая, я артистътурая къабивкIун бур цавагу махъ. КIицI лавгун бивкIун бур так ва зат – спектакльдануву гьурттуну ивкIшиву щаву ­дирну аьрая зана хьусса МахIаммад Мусалаев.
1941 шинал дайдихьулийва «ЦIусса ххуллу» кказитрай дурккун диркIун дур театрданувун жагьилсса артистътал батIлай бушивриясса баян баву, амма, хар-хавар бакъа дяъви байбивхьуну, театргу лакьин багьну, му мурад ливчIун бур чулийн къабувккунма.

Театр зий байбивхьувкун, цIунилгу рирщуну дур жагьилсса артистътал батIлай бушиву бусласисса баян баву. Ва базилухь театрданувун бувкIун бур яргсса гьунардайну итталун багьсса тамансса итххявхсса жагьилтал: ХIасан Буттаев, Гьарун Саэдов, Вали Будаев ва цаймигу.
Най диркIун дур мукьилчинсса шин. Совет аьрал ялун бивгьуну най бушиву баллай, билаятрал магьирлугърал зузалтравунгу гьавас багьлай бивкIун бур. Бихьлай бивкIун бур, виричушивриясса ва ватан ххирашивриясса бакъасса, тяхъасса спектакльлугу.
1944 шинал МахIачкъалалив хьуну дур театрдал даврил масъалартту ххал бигьлагьисса магьирлугърал зузалтрал совещание. Микку сукку бувну бур, Дагъусттаннал театрдал сахIнардай дуван оьруснал классикалул смотр дансса пикри. Шиккува ххал бивгьуну бур та ппурттуву актертал биял бакъа ливчIсса миллатирттал театрдан пишакарсса зузалт хIадур баврил ялувсса суаллугу.

1944 шинал ссуттил МахIачкъалалив миллатирттал театрдал дуллуну дур, бивхьу­сса спектакльлайн дакъасса, ялун нанисса сезондалийнсса репертуарданийн дагьайсса творчествалул отчетругу.
1945 шинал январьданий хьусса республикалул магьирлугърал зузалтрал совещаниялий сукку хьуну бур шяраваллил кIанттайсса театрдал даву шагьрулийми театрдал даврияр махъун дагьлай душиврул ялув­сса масъала.
Шяраваллал кIанттурдайсса театрдал даву ларай даврил ххуллий хIукму бувну бур шагьрурдайсса театрду шяраваллал кIанттурдайминнущал дахIаву дуну зун. Вара батIаврий ххал бивгьуну бур театрал критикалул даража лавай баврийн ва театрдал труппарду жагьилсса актертурал щаллу баврийн багьайсса суаллугу. Вай буруккинтту хаснува Лакрал театрданул хьхьичI бивкIун бур, ичIаллил шартIру къулайсса дакъашиврийн бувну, пишакарсса режиссертал шяраву зий лахъи лаглай бакъашиврийн бувну.
1945 шинал дайдихьулий РСФСР-данул Халкьуннал комиссартурал советрачIасса магьирлугърал иширтталсса буллалисса управлениялул дурну дур дяъвилул шиннардийсса театрдал даврил анализ даву ва театрдал пишакаршиву ларай даву мурадрайсса смотр. Дагъусттаннал театрдал смотр хьуну дур 1945 шинал, цувгу хьуну бур театрдал творчествалул тагьар ххал дуллалисса экзамен хIисаврайсса жяматрал ва политикалул агьамшиву дусса ишну.
Гьарца театрданул ва смотрданий ккаккан бувну бур кIива-шанма спектакль. Лакрал театрданул ккаккан бувну бур М-Х. Пашаевлул «Оьмар ва Аьйшат», Д. Джабарлил «Севиль», Ж.Б. Мольердул «Лекарь поневоле».

Апрельданул ахирданий дурну дур смотрданул хIасиллу, майрай МахIачкъалалив хьуну дур магьирлугърал зузалтрал совещание, муний докладру бувну бур Москавлиясса театрал критиктурал: С. Крижановскийл ва Е. Ждановал. Лакрал театрданул спектакльлава лавайсса кьиматран лайкь хьуну бур «Лекарь поневоле». Лакрал театрданул даву махъун дагьлай душиврул сававну кIицI ларгун дур пишакарсса режиссертал бакъашиву.
ЗахIматшивурттах къабурувгун театр гьавас буну зий бивкIун бур, шяраваллал захIматкаш бялахъангу, бигьалагангу баврил ххуллий. КIина-гъина, интту ва ссуттил бахьтта занай бивкIун бур артистътал, щархъавун бакъасса, МахIачкъалаливгу, Каспийскалийнгу, Хасавюртливгу, Буйнакскалийнгу, Дарбантливгу, лакрал щархъурду дизан дурну махъ, ЦIуссалакрал райондалийнгу.

Ххувшаврил шин Дагъусттаннан агьамсса хьуну дур, Дагъусттаннал автономия баян бувну 25 шин хъанай душиврийнугу. Вара шинал 20 шин бартларгун дур Оьруснал театр тIивтIуну, 15 шин – Лакрал, Яруссаннал ва Лазгиял театрду тIивтIунугу.
Вай агьамсса иширттацIун бавхIуну РСФСР-данул Халкьуннал комиссартурал советрачIасса магьирлугърал иширтталсса бу­ллалисса управлениялул 1945 шинал баян бувну бур Дагъусттаннал агьалинал оьрмулиясса яла ххуймур пьеса язи бугьан­сса конкурс.
Конкурсрай ккаккан бувну бур 30 пьеса. Лакрал театрданул цила юбилейрал репертуарданувун бивчуну бур вай спектакльлу: Гь. Саэдовлул «Къалайчитал», Ш. Аьбдуллаевлул «Ца каних кIива къалпуз», В. Катаевлул «Сын полка», «Месть», «Севиль», «Лекарь поневоле».

Къуртал хьуну бур миллионну инсантурал оьрмурду лавсъсса оьсса оьттул ттур дурксса дяъви. ЛивтIуну бур чIявусса Дагъусттаннал магьирлугърал ишккаккултгу. Зана къавхьуну бур Лакрал театрданувун дяъви байбишиннинсса спектакльлаву итталун багьсса Аьлижу Аьлиев, Аьбдулла Баратов, Бутта Буттаев, Жабраил Аьлиев.
Щавурду дирну зана хьуну бур артист МахIаммад Мусалаев, драматург Минкаил Аьлиев, художник АьбдурахIман Жалаев. Якьуб Сулайманов хьуну ур Совет Союзрал Виричу. Артист ХIамзат Ибрагьимов ясирну иривну, ливхъун, партизантурал кьюкьлувун увххун, ххувшаву ласунцIа талайгу ивкIун, зана хьуну ур театрданувунай, ччисса пишалий зун.

ХIадур бувссар
Зулайхат Тахакьаевал