Бишлай буру редакциялийн бувкIсса чIурттащиричу Хайруттин ХIусмановлул чагъар. Ваний гьаз буллай бур Лаккуй аьрщи дачIаврил, къатри дуваврил агьамсса масъалартту. Шиккува бишлай буру Лакрал райондалул администрациялул бувчIин бавуртту: чагъарданий гьаз бувсса агьамсса масъалартту цукун щаллу буллай буссарив райондалий.
Дияхха паракьатсса, гьарца ишру цала законнал ва оьрмулул ккаккан бувнийн нанисса Совет хIукуматрал чIун. Масалдаран, хьхьичIва- хьхьичI ласун ччай бур аьрщарацIун бавхIусса масъала, дунутIий аьрщи дунияллий дусса-дакъасса ца лургъи къашайсса, диял дуван къашайсса (не восполняемое) зат, цурдагу гьарца жяматгу, миллатгу бушиврул гьану, мунияту гьарца дяъвирдал сававгу. Совет хIукуматрай законнугу, миннул ялув бацIавугу дия аьрщи дуруччинсса, дуруччавугу – гьарца аьрщарал бутIа цанма ккаккан бувсса категориялийн бувну ишла бансса.

ХIатти бакъассия къатри ягу цамур кап. строительство ккаккан дурсса шяраваллил ягу шагьрулул дазул кьатIув дан. ЦIана тIурчан, парачувату итххявхсса бярчру кунма, законну лияврил ялув ацIайссагу акъа, кашигу хьуну, лакрал аьрщарал ялтту къидирду буллай бур. Бусан ччай бур цайминнува личIи бувну, лакрал аьрщарацIун бавхIусса ттунма даши къабизлазимуния, хаснува «Лакрал район» МР-далул аьрщарацIун бавхIусса масъалалия. 1991 шинал ДССР-данул хIукуматрал 250-чинмур хIукмулийн бувну колхозирттал ва совхозирттал аьрщарая личIи дурну халкьуннал депутатътурал шяраваллил советирттал биялалухьхьун дуллуссар шяраваллил дазурдал вивсса аьрщи ва цIанасса дакъасса, ялун нанисса 5 шинал гьарза хьунсса ичIаллил хозяйстварттал ишла дуллансса шяраваллацIун ларчIусса цаппара хъу-лухччи (земли с/х назначения). Шяраваллил советирттахьхьун дуллуссар цахьхьун дуллалисса шяраваллил дазурдал (черта населенного пункта) ва ми дакъасса цаймигу советирттахьхьун дуллусса аьрщарал дазурду ккаккан дурсса чертежру.
Закондалул тIалавшиндарайн бувну, цIакь дурсса ми чертежру ва миннуцIун буллусса гьарца аьрщарал лагрурду ва сияхI ккаккан дурсса ведомостьру хIакьинусса кьинигу хъанахъиссар шяраваллил администрациярттал биялалийсса аьрщарал агьамми документруну. Миннуйн бувну, масалдаран, Лакрал райондалул шяраваллал дазурду цила абадлий диркIссаннуяр чIявучIин даххана къархьуссар. Къархьунугу, дайдирхьуна щархъурду уттаннай ягу лахъиннай гьарта хъанай – цанчирчан гьарца шяраваллил батIаврий ккаккан бувну бивкIссар сельсоветирттахьхьун дуллусса аьрщараяту шяраваллацIун лавчIусса хъунбакъасса аьрщарал парча, закондалуцIун къабавкьунугу (не формально), къатри дан бучIисса. Микку дуллуссар гьарца шяраву яхъанахъисса къушлин (хозяйство) ичIаллил хозяйство дачин дан дуллусса аьрщарал бутIлул ца парча хIисаврай, кувний 1000, кувнийгу 500 кв.м. гьарца хозяйствалун. Ялув кIицI лавгсса къатри дан жяматрал батIаврий ккаккан бувсса аьрщарал участокру бавчIуну къуртал хьуссар шинал ягу кIиннил мутталий, сайки 1994 ку шинайнин. Къуртал хьунугу дуллай къатри най бур гьарца чулухунмай хъу-лухччи (земли с/х назначения) къакуну, ахиргу чIалай дакъар.
Къатридувултгу буссар чIявуми шяраву ялапар къахъанахъисса. Цаппара къатри цумур шяравун дагьлагьиссариввагу бувчIин хъанай бакъассар. ЦIувххукун, къатри дувара куну аьрщарал парчри буллунни учай шяраваллил бакIчинал. Лакрал райондалий шяраваллал бакIчитал жяматрал аьрщи, ваца цала буттая ирсирай дирсса хIалалсса ичIаллил хъус кунна ишла дуллалаву ччянива аьдатравун дагьну дур: – Зул колхозрал лухччинийх дуллай нанисса къатри-заборду жул хъурунначIан диявай дурхха – куну чlаххуврайсса шяраваллил бакlчинахь цIувххукун, ганал ца иминну, на кIай дачIлай урахха тIива.
Укун бачирчан тIайла бацIан най бур ца тачIав шяраву яхъанай къаивкIсса, архния увкIсса КIулушацIрал шяравасса ишбажаранчинал тIимур: «Шикку КIулушацIрал шяравалу къадикIантIиссар, шикку дикlантlиссар дачный поселок «Кулушац». Жу (тихахминнал) хIукму барду шяраваллил циняр хъу-лухччи дачIин кIану-кIанттайх ппив хьусса циняв КIулушацIрал инсантурайх цанна къатри-дачарду дан». Укун, законнугу цирда кьадиртун, ца-кIия цала къатрал-аьрщарал лагмасса чапар кьатlув ватан къачIалачIисса, буттал аьрщарах ва гиккусса тIабиаьтрах ччаву дакъасса «аькьлукартурал» щаллу буллай най бур Лакрал аьрщарал кьадар. Чансса бакъар жула чил дакI мяшсса къуру-хъугу, бизантту ва барзунттивгу, арду ва буттахъал мукьав вихуччив ххилай бувсса хъуруннал марсригу ва миннул дянивух нанисса неххардил зумардугу «дачный поселокирттайн» кIурадаявриву ххуйшиву чIалачIисса. Мукун ххай бур Лакрал райондалул цlанасса хъуниминнангу. Укун, вайннан кьаст хьуна жул шяраваллил ххаллилсса «Вираваллил» аьрщарай 5 гектар ца «москвичнан» дулун, кIанал кIикку лагма бюхттулсса чарил чапар дурну Вираваллил бакIуй цанма игьалаган учIавансса «виллагу» бан.
Райондалул хъунаманал хъиривчунал: «КIа зуннасса ххуйшиву дакъарив дикIантIисса», – тIива. УСХ-лул хъунаманал: «КIанал кIай цащала «тивуннай» къаласунссархха», – тIива. «Тивуннай», мяйжанссар, къаласунссар, аманат данссар ирсирай цала наслулун. Ххуйшиву тIурчан, бюхъайссарив кIа щамарабакIуяргу, кIикку ххявххусса бюрураяргу ххуйсса цичIар дикIан?! КIайннахь цIуххирчан увкIун цаннал хъу-лухччинул лагма чапаргу дурну, бюхттулний цанмалусса къаттагу бувну кIиккусса тIабиаьтгу духлаган даву дусса дур жунсса ххуйшиву. Тава 1991-ку шиная махъ, яругу лавкьуну капитализмалул хьхьиривун ххявххуну най, байбивхьуна ичIаллил хозяйствартту дачин дан дуллусса хъуру (полевой участок) оьрмулухун ва ирсирай дуллан бучIисса (пожизненное наследуемое владение) ихтиярданий цIакь дуллай. Утти абадлий шярава лавгсса, ялун бувкIсса ягу цIуну хьусса кулпатирттал сияхIрайн бувну цIунилгу дачIлай бивкIсса жяматрал хъуруннал хьуна абадлий заллухъру. «Ххяххан бувналсса чу хьхьичIун бувккун», жяматрал хъуруннал заллухъру хьусса цаппара шяравалу кьадиртун гьарчангу, я цала къадуллай, я дайнахь ихтияр дакъа, ваца ххалай уттубивхьусса ккаччив кунма бур. Шяраву ливчIми тIурчан, кIайннаща миннатрай ягу багьлух ихтияр чIатIун чара бакъа, – цала буттахъал аьрщарай бакIбукканшиврул… Бухьурчангу, закондалул ккаккан бувсса ххуллий ишла дуллай бия.
Утти тIурчан, махъсса 6-7 шинал байбивхьунни, цаннил дакъача, цаппара законнал къабучIину ккаклай бунугу, къатри, дачарду, ппаллу ва м. ц. кап. строительство дуллай ми аьрщарай. Къатри дуллан дачIлай бур мукунма, советирттал бияла бакъасса колхозирттал, совхозирттал правопреемниктурал аьрщивгу-хъуру, ххалазанну, лухччив къакуну. Тава 1992 шинал Аьрасатнал ХIукуматрал хIукмулийн бувну аьркин багьссар колхозирттал ва совхозирттал статус уттизаманнул законнал лагрулувун буцин. Мунин бувну итабавкьусса ДССР-данулмур хIукуматралгу 20.02.1992 ш. 55, 28.01.1993 ш. 13 хIукмулийн ва Дагъусттаннал «ГОСКОМЗЕМ»-рал 18.04.1992ш итабавкьусса рекомендациялийн бувну, масалдаран, Лакрал райондалий хъинну нажагьсса бакъа къавхьуссар цала аьрщарал пай личIи бувну КФХ дурсса.
Аьрщарал пайрду бачIаву ссайн кIурабаентIиссарив чIалай, та чIумалсса Дагъусттаннал хъуниминнал аьч къабувну (не формально) хlукму бувну бивкlссар колхозиттал, совхозирттал реорганизация дуван «преобразование» (форма) журалий. Ва журалий, масалдаран, Лакрал райондалийссагу циняр колхозирттал ва совхозирттал реорганизация дурссар – циняв аьрщарал пайрду багьайми, пайрдал лагру ва ми бусса кlану ккаккан къабувна бувххуссар цlуну сакин хьусса хозяйстварттавун, цавай членталну, цавайгу (хозяйствалуву къазузими) ассоциированные членталну, сакин хьуссар колхозирттал ва совхозирттал правопреемниктал – колхозирттал, совхозирттал аьрщарал правообладательтал, дурссар передаточный актругу. Укун ядан бювхъуссар аьрщи жяматрачIа, дурурччуссар шяраву ва щалагу Дагъусттаннайгу паракьатшиву, мюхчаншиву. Шикку жяматрачlа тlисса ва агульныйсса, абстрактныйсса махъ бакъар, ва дур Аьрасатнал Гражданский ва Земельный кодексрай ккаккан дурсса «общая совместная собственность» – тlисса ихтиярданул жура (вид собственности). Мяйжанссар, тайра шиннардий колхозирттал, совхозирттал аьрщарава цаппара хъинну чансса аьрщарал бутlри бивчуну бивкlссар муниципал райондалул «фонд перераспределениялувун», ми аьрщарал бутlригу 1-2 шинал мутталий арендалий буллуссар. Амма Лакралмур райондалий аукционнай дирхьуну арендалий дуллай буссар ялув кlицl ларгсса дакъасса, колхозирттал, совхозирттал правопреемниктурал аьрщивгу, ласлайгу буссар чlявучин райондалий ялапар къахъанахъисса, шяраваллил хозяйствалул хlал къакlулнал. Яла ришлантlиссар гайннул лагма «электропастухру», чапарду, дуллантlиссар къатри. Хъанай бур райондалий укунсса ишру, ми аьрщив лак бакъасса, лаккуй тачlав къабивкlсса инсантурал ласласиссагу. Циван къаласунссар, бюхълай буния махъ укунсса тlабиаьт ва гьава буний цанма «вилла» бан!?
Чансса хъанай бакъар ишру щаллусса жяматру ми аьрщив мукун щинчlав дулаврин къарщи бувккун Лакрал райондалул администрациялийн бувкlсса. Администрациялул хъуниминнал, масалдаран, уттигъанну Гьунчlукьатlрал жямат бувкlний, республикалул къуллугъчитал бур жухь: аьрщи зузи дувара, инсантал даврил щаллу бувара, шанма ва ххишала оьрчl бусса, мукунма цаймигу категориярттал инсантуран къатта бансса аьрщи дулара, тlий, учай. Аьрщи зузаву дакъарив шяраву ливчlсса, чансса бунугу, инсантуралгу, СПК-рдалгу ми аьрщарай ххулувгу буллай, ризкьигу канаки буллалаву!? Къалякъинтlиссар Лакрал райондалий, хаснува Гъумук, нажагьсса, шяраву къатригу дуну, ца-ца аьрщарал бутlагу буну, ца-ца, кlи-кlива аьрщарал бутlа багу-къабавххусса. Дучlантlий дур чlал къавхьуну Лаккуй чlун (цаппара щархъаву дуркlунна дур) лаккучу буттал шяравун увкlуну я хъу дугьан, я ххулув бан, я ризкьи канаки бан, я сайрданий гьан ягу авлий уккан кlану бакъа лякъинсса. Бюхъайссарив мунияр къаччан бикlансса, сси-къащиссагу цичlав бикlан!?
ХIусманов Хайруттин
ш. Чlурттащи
Лакрал райондалул администрациялул бувчIин бавуртту
Заявлениялий ккаккан дурсса закондалий дакъасса строениярттуну хъанай дур инсантал яхъанахъисса къатри, миннувату чIяруми дурну дур ванияр 20-30 шинал хьхьичIра. Ми къатри дуллай бивкIссар 1990 шиная шиннай, та чIумала колхозирттал цала колхозниктуран къатри дуван личIи дурну диркIсса аьрщарай. ЦIанаса ппурттуву циняв муниципал сакиншиннардаву дуллай буссар территориал планированиялул давуртту. Вай давуртту бакIуйн дуккан дурну махъ къатралусса циняв аьрщив лахъан дантIиссар шяраваллал генералный планнайн. Му даву дуллалиссар цивппа заллусса къатрал заллухъруннал ихтиярду сияхIрайн ларсун, миннацIун цIакь даву мурадрай.
Му мукун бушиву винма хъинну кIулссар КIулушацIрал шяраваллил бакIчину зий ивкIун тIий. Цайминнащал архIал инагу дачIлай ивкIссара ми аьрщарал участокру.
Райондалийсса циняв аьрщарал участокру, дазурду личIи дурну махъ, дуркIссар райондалул муниципал сакиншиннардал заллушиврий. Аьрщарал дазурду личIи дурну махъ колхозирттал правоприемникталну хъанахъисса (колхозирттал ихтиярду ларсми) СПК-рду аьркинссия шяраваллал администрациярттайн аьрзарду чичин аьрщарал участкарду арендалий ларсшиврул хIакъираву, ми цацIунна цIакь даншиврул. Цаппара колхозирттал аьрщарал участокру му куццуй СПК-рдацIун цIакьгу дурссар. ЧIявуми правоприемниктал (СПК-рду) хIакьинусса кьинигу къабувкIун бур районнал муниципал сакиншиннардал администрациярттайн аьрщарал участокру цацIунна цIакь дуван арендалул ихтиярданий.
Райондалул муниципал сакиншиннардал администрациярттал мукунсса заллухъру бакъасса участокру дихьлай бур электрондалул аукциондалий, микку ххув хьуманащал чичлай бур арендалий дулаврил хIакъиравусса кьутIи.
Жуща бюхъанссар электроннал аукционну баврил хIакъиравусса документру ккаккан буван ххал буван бувкIсса органнан, миннал тIалав буварча.
Мукунсса щилчIав дакъасса аьрщарал участокру хъун бакъасса мутталийсса, шинаяр чIирисса чIумуйсса арендалий дулаврил хIакъиравусса кьутIи чичин шайссар ччима инсаннаща. Мунил мурад хъанахъиссар арендалухсса багьлуйну шяраваллил бюджет щаллу баву.
ХIадур бувссар
ХI. Аьдиловлул

