Лакку мазраясса ихтилатру

Э.Х.Аьбдуллаевлул лакку мазраясса макьаларттал мазрая

Жула хъунасса аьлимчув Эса Халидович Аьбдуллаев увсса кьинигу гъан хъанай духьувкун, ялун нанисса шинал ванал 90 шинал юбилейгу хьунтIий духьувкун, ттун пикри хьунни ванал лакку маз авадан баврил ххуллий буллай ивкIсса хIарачатрая бусан. Аьмну учин, лакку мазрай Эса Халидовичлул увкумур ва чивчумур цимурца бур мяъналулгу, мазралгу чулуха авадансса, цала ниттил маз бюхттул буллалисса, ниттил мазрай бусан къашайсса цичIав бакъашиву чIалачIи буллалисса.

ХьхьичIава хъунмурчIин ичIа­­­ллил, багьу-бизулул, хал­­кьу­­­­ннал учаларттал, бусаларттал, магьрал, лахъи балайрдал, шам­мардал мазну бивкIсса жула маз авадан хъанай, хьхьичIунмай хъи­та тIун бивкIун бур чичрулийнусса литература дурккун махъ, хъунмурчIин ХХ-мур аьс­рулул дайдихьулия тIайла хьуну, жуйрасса чIумувун бияннин. Миллатирттал мазурдийсса магьир литературагу, публицистикагу школалул учебникирттал даражалийсса дунугу, элмулул стильгу ду-дан хъунмасса кумаг хьуссар Совет хIукуматрай дачин дурну диркIсса, миллатирттал кIулшивурттугу, культурагу гьаз даврицIун дархIусса политикалул. Амма элмулул мазну Дагъусттаннай бия оьрус маз. Му мукун бикIангу багьлай бур, хаснува «мазурдил зунттусса» Дагъусттаннай. Так миллатирттал мазру ва литература лахьлахьисса школардай ва ми дарсру дихьлан учительтал хIадур буллалисса училищардаву ва вузирдаву аьркинну бия элмулул стильгу ду-дан – лингвистикалул ва литературоведениялул. Му стильгу дузал хъанай дия ми элмурдаха зузисса ахттарчитурал ва чичултрал лакку мазрай чирчусса давурттаву. Мукун­сса давуртту ришлан, ми ккалан бюхълай бия ниттил мазурдий­сса журналлай ва кказитирттай. Республикалул даражалийсса лакку мазрайсса кказит «Илчи» 1991-ку шинал цIунилгу буклан бивкIукун, лакку мазраву публицистикалулгу, элмулулгу стильлу дузал шаврин, ми итххяххаврин хъунмасса кумаг хьуссар. Му ишираву хъунма­сса бутIа бивхьуссар мудан «Илчилущал» уртакьну зий ивкIсса, жуна цинявннан бусравсса Эса Халидович Аьбдуллаевлулгу.

Мазрая, литературалия, тарихрая, машгьурсса инсантурая чирчусса Э.Аьбдуллаевлул давурттал маз аваданссагу бур, бувчIайссагу бур – так элмучитуран бакъасса, укунмасса (ванал зумуну учин – мудасилсса) инсантурангу бувчIлачIисса. Яни му марцIну элмулул стиль дакъарча, му дур элмугу, публицистикагу архIал нани дурсса научно-популярный стиль.

Цукун, ссайнур маз авадан хъанахъисса?
ЧIявумур чIумал маз авадан хъанай бур цайми мазурдива бувкIсса мукъурттийну, ми махъругу бучIайссар затирттащал, понятиярттащал архIал, агарда кьамул буллалимур мазраву ми затру ва понятияртту диркIун дакъахьурча. Мукун жула мазравун парс мазрава бувкIун бур, масала, дарман, чагъана, кагьруба ва ц. махъру. Бусурман диндалуцIун бавхIусса махъру бувкIун бур аьраб мазрава, чансса бакъар тюрк мазурдива бувкIсса махъру. Амма ми циняв, лакку мазрал жинсирайн лавгун, лакку хьуну бур (Эса Халидовичлул тIийкун, «лакку янна ларххун» бур). Мукунма лакку хьуну бур ччянива, Совет хIукумат хьуннинма, жучIанма бувкIсса оьрус махъру ва оьрус мазрайхчIин цайми мазурдива бувкIсса махъру (пач, пачат, бадра, усттул, хIаписар, пудрат «подряд» ва ц.).

Чил мазурдивасса махъругу, ца мукъул мяъналийсса калимарттугу бюхъайссар тIайланна таржума дурну дикIан, мазрал цила сурсат ишла бувну (руководитель – каялувчи, Черное море – ЛухIи хьхьири ва ц.). Укун, лакку мазравун ччянива багьсса, цила кьануннайн бувцусса -ий, -лу(в), -лугъ, -чи, -кар суффиксирттал кумаграйну ляв­хъусса махъру чансса бакъар, ва кьяйдалий бувсса махъру Эса Халидовичлул макьаларттаву хьунабакьлай бур: элмийсса «научный», тIабиэйсса «природный», дагъусттанлув «да­гестанец», хIукмулугъ «власть» ва ц. Мукунсса махъру цалчин ишла бувмарив кIул уллан захIматри, амма ми хъинну ишлану бур жула авторнал чичрурдаву. Гьамин, му журалул махъру бу-буллан аьркиншиврия бувсун бур ванал хъунма­сса, «ЦIусса махъру ва миннул цIанийсса бястру» тIисса, «Илчилий» рирщуну диркIсса макьалалувугу. Шикку ихтилат бур оьрус мазрава тIайланма лавсъсса, лакку мазрал кьануннайн буцингу къадагъа дирхьусса (жула орфографиялул къалпсса тIалавшиннайн бувну) словарь тIисса оьрус мукъуягу. Жула мазраву ишласса суффикс -зан ва суффиксращалсса махъру сакин шаврил кьяйдардугу хIисавравун ларсун, авторнал сакин бувну (бу-бувну ) бур лакку махъ мукъузан. Амма цаппараннан ва кьамулну бакъар, бяст-ччаллу хъанай бур. Цуппа словарь тIисса махъ ишла баву я оьрус мазрацIун, я лакку мазрацIун бавкьуну бакъар.

Циван? Цан бакъарча, ­оьрус мазраву мукъул ахирда­ний­сса /ь/ -рал ккаккан бу­ллали­ссар мунил хьхьичIсса /р/ кIукIлуну зумух ласайшиву. Амма му /р/ мукъул ахирданий бакъасса чIумал мунил кIукIлушиву яла дагьайссар, мунил хъирив /ь/-гу къадишайссар: словарный диктант. Амма лакран аьркинну бусса бур му махъ даин цIанил падежрай буний кунма /ь/-ращал чичлан: словарьду, словарьданул. Циван? Оьрус­нащагума му кIукIлуну буккин къахьунтIиссар. Дакъарив му авлиясса, ссанчIав дакъа­сса кьяйда? Бюхъай учин, ай, оьрус маз лахьлахьисса жула оьрчIал гъалатIру къабуллан куну. Мара тти! Туну минналния словарный диктантгу /ь/-ращал чичланссар. Му цукунни хъанахъисса? Ва мукъувугу ца ялагу лакку мазрацIун къабавкьусса кIану бур: лакку мазраву мукъул бакIрай кIива согласный чIу къабикIайссар, лакку мазрай учинтIиссар иславар куну. (Шиккува учин, лакку мазрайсса назмурдаву цала авторнал учайсса куццуй къачивчуну оьрус мазравасса махъру, орфографиялул кьануннай чивчу­сса чIумал, назмулул ритм, хху­ттал низам лирну дикIай, слог чан хьуну). Учин ччимур цир? Я кьамул бувара жула аьлимчувнал маслихIат, ласияра ла­кку кьануннай бу-бувсса махъ мукъузан , яни «махъру бавтIсса кIану, зат», ягу му мукъуй «ла­кку янна лаххияра», ахирданийсса /ь/ -рагу дукьан дурну (Гьу, битанну жунма, «культурнайсса лакран», /сла/ тIун лавхьхьуну /исла/-лун кIанай , лазгиял бусса мукунсса махъру жула бикIан къабучIину буххурав?).

Укун, жула аьлимчув ур лакку мазраву бусса суффикс­ру ишла буллай, ми ишла бай­сса кьаралданий махъру гьарза буллай. Масала, -шин суффикс бусса махъру муксса гьарзану хьуна къабакьай, му бух хьусса кунма чIалан бикIай, -шиву-лул бас бувну (бизаршин, бизаршиву). Ванал тIурча, му нигь дакъа ишла буллай ур: ишлашин «продуктивность», дахханашин («гьарташин») «расширение (значений слов»). ЧIявусса махъру бу-бувну бур суффикс -зан ишла бувну: машазан «рынок» (нава ва мукъуя ххарил бивчIавай ливчIунна, туну таржумарттаву рынокрайн даин базар учин къашайхха), гъинттазан «летовье», кIинттазан «зимовье», хьхьирил куртIнизан « глубины моря», бакIразан «верховье», ухнизан «низовье», (баргъ) букказан «восток», (баргъ) лагазан «запад». Ай, лаззат! Ссал къабагьари баргъ буккай чул, баргъ буккаваллил; баргъ лагай чул, баргъ лагаваллил тIисса хIинчран кIанай бу­кказан ва лагазан ишла буллан! Ттун вай махъру къулай бизлай бур. Гьай-гьай, бюхъанссар запад, восток тIунгу, жува лакку-оьрусгу бухьувкун. Амма ттунма лакку бувми, «чIинчIурду дархIуми» ххуй бизай.

Маз авадан хъанай бур цIусса махъру бу-баврийнугу. Вана на ва макьалалуву ишла буллай бура Эса Халидовичлул бу-бувсса (ванал ва махъ лавчIун чивчуну бур, ттун аьш дирхьуну чичаву къулай бизлай бур) – бу-бан тIисса махъ. Ванил ххуйну чIалачIи дуллай дур «создать» тIисса мяъна, я сакин бан « составить, образовать», я ляхъан бан, «придумать; сотворить» кIа мяъналуцIун бакьлай бакъар. Мунияту – дакъамур ду дан. МукъучIан, лексемалучIан гъан баншиврул, бучIир дянив аьш дирхьуну (бачIи лавчIун) чичингу.

Маз авадан бансса ца ххуллу ялагу лявкъуну бур аьлимчувнан: бух хъанахъисса, хъама- битлатисса, литIлатIисса махъру утта буккан баву, миннул «реанимация» даву. ЧIявуну ванал элмийсса макьаларттаву хьунабакьлай бур мудасил(сса) тIисса махъ «постоянный, систематический»; «обычный» тIисса мяъналий. Элмулул текст­раву мудансса, даин­сса тIисса махъру терминну хIисав­рай бакьлайгу къабикIай. Аьлим­чувнал макьаларттаву хьу­на­дакьинтIиссар цIана ишла дакъасса терминнугу: мутахасис «специалист», жям баврил жадвал «таблица умножения» ва м.ц.

Цала публицистикалуву Эса Халидович лакку маз авадан буллай ур оьрус мазравасса лувлякъурттал тIайланмасса таржумарттайнугу (калькарду): жиндрал хьусса бугълун ятIулсса ацци ккаккан дурсса кунна (как красная тряпка для быка»), ницуксса хьун пурш лахълахъисса оьрватIи (И.Крыловлул баснялийн хъарну) ва ц.
КутIа буллай, Э.Х.Аьб­ду­ллаев­лул, ххаллилсса элму ах­ттар дувул, таржумачинал, пуб­лицистнал, лакку маз ябавриву, му авадан бавриву хъунма­сса бутIа бивхьусса кIулчувнал хIурмат лакрачIа бюхттулну би­кIан аьркинссар ва лакку мазрай мунал чивчумур, мунал ирс ябан аьркинссар.

Р. ХI. Эльдарова, доцент,
филологиялул элмурдал
кандидат