«Лакку мазраха зунсса аьлимтал ялун най чIалай бакъар»

Ниттил мазурдил кьинилун хасну жу редакциялий хьунабавкьуру лакку мазраха хъунмасса захIмат бувсса инсан, филологиялул элмурдал кандидат, ХIажинал душ Роза Эльдароващал. Ва чIярусса шиннардий зий буссия Дагъусттаннал паччахIлугърал университетраву студентътуран лакку маз ла­хьхьин буллай, архIала лингвистикалул элмулул давурттивгу чичлай. Тамансса шиннардий зий буссия «Илчилийгу». Лакрал бу­ккултран Роза Эльдарова кIулссар ххуйсса публицист ва таржумачи хIисаврайгу. Ва лакрал чичултрал творчествалул анализ дуллалисса цаппарасса макьаларттал авторгур. Гьаннайсса, элмулул ва кIулшиву дулаврил хIакьсса зузалар.

Цуппагу Гьухъалиятуссар.
1958 шинал мусил медальданий школагу къуртал бувну, ва дуклан бувхссар Пединститутрал тарихрал ва филологиялул факультетрайн (уттисса ДГУ). Кафедралул ванин аспирантуралувун буххансса рекомендация дуллуну дур, амма, цIунилгу дуклансса сант дакъа, ванин багьну бур ЧIарттал школалий оьрус мазрал ва литературалул учительну зун. КIира шин ва школалий зий дурну дур. 1968 шинал ва Дагъусттаннал университетраву зун байбивхьуну бур, 25 шин дурну дур шикку зий. УрчIцIалку шиннардий, университетраву лакрал отделение тIитIайхту, дагъусттан мазурдил кафедралий зун бивкIссар. 2017 шинайн бияннин зийгу бивкIссар ва даврий.

– Роза ХIажиевнай, жу вин барчаллагьрай буру, кIу къабивзун, жущалва хьунабакьин бучIаврихлу. Жул ца мурадну бия цукун чичин аьркинссарив ташвиш хъанахъисса му­къурттил ялув вил аькьил­сса маслихIатирттах ви­чIи дишинссагу. Цава-ца махъ словарьдай ли­чIи-личIину ккаккан бувсса ишру хьунабакьлай бур. Цумур словарьди жу чичрулул давриву гьанулун ласун аьркинсса?
– Миллатрал маз хьхьичIунмай шаврил бияла словарьдахь буссар, гьай-гьай. ХIажи Муркъилинскийл словарь жунма цинявннан кумагчи хьуссар. Дагъусттаннал миллатирттал мазурдийсса ва ­оьрус мазрайсса академический журалул словарь хьхьичIва-хьхьичI итабавкьуссар Саэд Хайдакьовлул. Ися Аьбдуллаевлул итабавкьунни лакку мазрал элмийсса тарих авадан бувсса хъунмасса словарь. Бур цаймигу словарьду. Амма ттуща, гьамин, ва словарьданий бусса куццуй зу чичлан аьркинссару учин къахьунссар, ми циняв аьлимтал лакку мазраха дакIнихтуну къуллугъ бувсса инсанталли, цинявннал словарьдугу кьиматрай бикIан аьркинссар. Цалийн къадуркIсса чичрулул кьяйдарду жула мазраву ттигу мадарасса хьунадакьлай дуссар. МуницIухва, цава-ца махъ личIи-личIину чичавугу гъалатIран ккалли буллан къабучIиссар, буссар махъру кIивагу журалий чичин бучIиссагу. Микку хъиннува мюрш бикIлансса чарабакъашиву чIалай дакъар. Так уттинин салкьигу хьуну, авадангу хьуну, жува хIакьину гъалгъа тIисса, чичлачисса ниттил маз ябансса ва буруччинсса кашилуцIагу, кIулшилуцIагу хьуну къаличIлай бухьурча. Махъру зумух ласласийнигу, чичлачийнигу битияра илкинну экьинан. Мазрал цилва буцинтIиссару жува аьркиннийн.

– Цукунсса тагьар дур хIа­кьину университетравусса лакку мазрал отделениялул?
– Суал ттухьхьун булун багьайсса бакъар. Ялунгума, зу­хьхьунсса суал бур, зу кIул буван аьркинни ци тагьар дуссарив. Нава зий бивкIсса университетрал оьрмулул иширттах къулагъас дакъа бура учингу къахьун­ссар. Ттун кIулссаксса, дукIугу, кIурссанугу лак кьамул бувну бакъар. Цайми миллатирттал отделениярттайнсса абитуриентъталгу чан хьунни тIий бур. Цуксса хIайпнугу, бакъар лакку маз лахьлан ччисса, лакку мазрал кIулшивуртту куртIгу, цIакьгу дуллан ччисса жагьилми. Бумигу, итххявхмигу цайми пишардай зий бур. Масалдаран, Педагогикалул институтраву буссия лакку мазрал преподаватель Жаннат Баширова, гьарца чулуха итххявхсса, мазраха зунсса гъирагу бусса. Кьариртунни преподавательнал даву, арх бувцунни. Тагьар мяйжаннугу пашмансса дур.

– Буси инава хIакьину ссаха зий буссарав.
– Ттуща ссахачIав къазий бацIангу къашай. ЦIанасса чIумал чIявусса затру дуллангу ччай бур. На лакку мазрайн таржума бувара «Зунттал хъами» журнал. Лакку мазрайн таржума буллай бура мубараксса «Инжил» луттиравасса бутIри. Мукъул, калималул мяъна даххана къахьун хъинну ялув бавцIуну, хъирив лавну, пикри бувну дуван аьркинсса даву дур, мукун дуван хIарачатрайгу бура. Цумур-цагу таржумалул маз авадан буллалиссар. Зий бура ттигъанну аьпалухьхьун лавгсса жула хъунасса аьлимчув Ися Аьбдуллаевлул архивраха. Шиккува кIицI лаган ччива, ванал кулпат Асият хъинну хъуннасса даву дуллай бушиву архив батIин, низамрайн буцин. Дуллай бура мукунна ванал хIадур буллай ивкIсса «Лакку мазрал аьлам» тIисса луттирал редакторшивугу.

Шиву цачIун бувну бур «Илчилийгу» бивщусса, лакку махъру ттирикIлакIисса статьярду. Цамургу лу хIадур буллай бура «Заманалул чIу» тIисса. Ва луттиран цIагу Ися Халидовичлул цала дирзсса цIар. Вагу бур лакрал хьхьичIунсса инсантураясса, Саэд Габиевлуясса, Курди Закуевлуя­сса, Абачара ХIусайнаевлуясса, МухIаммад Дандамаевлуясса ва цаймигу цIанихсса инсантурая­сса. Ися Аьбдуллаевлул махъва-махъ итабавкьсса словарь ишла бан къулайсса бакъар. Ва лапва хъунмасса бур. Ва словарь кутIа буллай бура, оьрус махъру , бух­сса махъру, мукъул формарду, лугъатрал махъру буккан бувну. ЧIивисса , канил бугьан къулайсса словарь буссар. Ва дунияллийн буккан буван хьурча.

– Винна уттигу дузрайн дуккан дан ччисса ци дур?
– Лакку мазрал грамматика чичин ччива. На, университетрал филологиялул факультетрал студентътурансса учебник хIисаврай, ччянира чирчуссия лакку мазрал фонетикалул, фонологиялул, орфоэпиялул даву. Языкознаниялул бутIраха зун багьлай бур, синтаксисрах къулагъас дан дур. Аьли Къаяевлул давурттан хас дурсса макьалар­ттугу чичин ччай бура. Уттинингу чичав. Дулланмур диялсса дур, кагу, чIунгу хъирив лаярча, дурмур дунияллийн ду­ккан дувансса кьудрат хьурча.
– Цал уттигу барчаллагь вин хъунмасса. ЦIу­­ллушиву дулуннав ви­хьхьун дан дакIниймур бартдигьин­сса. Кабакьиннав вицIун Заннал. Ина бура хIакьину жула ниттил мазрал ца ттарцIну хьусса инсан.