«Лакку кIанттучIан бивсса кIану бакъар»

Ласнащал Кьурбанаьлищал

Ттун Хъювхъиял шяравасса МахIаммадал душ Шагьун ­Гъазиева хьхьичIава кIулссия. Шиная шинайн тIиссакссагу, ванищалсса интернетравухчIинсса дахIаву цIакь хъанай дия. Тани Москавлив, утти – кьатIаллил билаятрай яхъанахъисса ­Шагьуннул лакрал литературалух хъуннасса къулагъас дуну тIий. Хъинну ххуйну лакку мазрай чичайсса буну тIий. Ялу-ялун ниттил мазрай буккин-чичин кIулми чан хъанахъисса заманнай, ттун тIааьнну бикIай ванищал ниттил мазрай лакрал тарихрая, культуралия, литературалия гъалгъа тIун. Иман дуссагу бухьувкун, ва Мубараксса зуруй вания, вайннал кулпатрая кказитрайн чичингу дакIнин багьунни. Шагьуннул ихтилатрая зугу неъмат ласуншиврул. Бувну бур ва Хъювхъиял шяраву. Ванил ппу Сулайманов МахIаммада ­Сяидлул арс С.Орджоникидзел цIанийсса колхозрал председательну зий ивкIун ур, нину Гьажар Илияслул душ – пучбачIуну. Хъунмасса кулпатраву ва мукьилчинмур – ххюя уссил ца ссу бур.

Уссурвавращал

«Буттал колхозрал председательну зий сайки зувира шин дурссар, захIматну къашай хьуннин. Мунал каялувшиву дуллалисса чIумал, Ккуллал райондалий хьуннав, республикалий хьуннав, хьхьичIунсса колхозну диркIссар. Колхозрал цимиллагу ларсъссар грамотартту, передовиктуран буллай бивкIсса ЯтIул ттугъру ва мукунна ЗахIматрал орден. Ппу­ цувагу лайкь хьуну уссия чIярусса бахшиширттан, грамотарттан, орден-медальлан. ЧIярусса шиннардий буттал сурат лархъун дуссия Ва­ччиял шяраваллил майданнив дацIан дур­сса, райондалул хьхьичIунсса зузалтрал цIарду чирчусса улттуйн. Ца иш багьну, майданнив хьусса чIумал, суратрайн ящувкун, ттун хъунмасса пахру багьайва буттая. Ванал хъиншиврия, даврийсса дакI цIуцIаврия, цувагу зий, цайминнаягу хъинну тIалавшинна дуллалишиврия, цинявннащал – министрна­щалгу, колхозраву зузиминнащалгу, хIал бавкьу­сса ивкIшиврия.

Нинумур, гьаманки, ­гьа­рца кьини зунттугу бахьтта ­лавхъун, баргъ бур, гъарал дур къа­куну, лагайва Вихьуллал шяравун пучрал хъирив. Та чIумал, идарарттал хьуннав, шяраву яхъанахъиccа чIявуминнал хьуннав, журналлу ва кказитру чичайва. Ниттил чIярусса шиннардий хъунмасса захIмат бивхьуссар, цила мукьах периодикалул кIусса гьивурду ххилай. Цурдагу дуссия хъинну дакI тIиртIусса, аьмал хъин­сса, хъамал ххирасса», – тIий бур ­Шагьун, нину-ппу дакIнин бичлай. Ванил нитти-буттал чIявусса хъамал бивкIун бур, цивппагу щаллагу райондалий хIурмат лавайсса инсантал. Шагьуннул тIисса куццуй, къуллугъчиная тIайла хьуну, хIуxчийн бия­ннин, ичIува тачIав хъамал чан къашайсса бивкIун бур. «Цуксса чIун дакъа, бувххун бунугу, дакI тIиртIусса пишлищал ниттил къатлувун увхмагу кьамул айва.

Нарив кулпатраву дазу-зума дакъасса ччавриву ва аякьалуву хъихъигу лавсун яхъанай бивкIра. Та чIумал нину-ппу ламусну бикIайва цала оьрчIахсса ччаву цайминнал хьхьичI ашкара дуван, цIа дуван. Ттулминнал цащалва жу щичIa-бунугу хьусса чIумал, ттухсса ва уссурваврахасса аякьагу, ччавугу тачIав кьюлтI къадайва. Оьрмулуву яла хьхьичIунми насихIатчиталнугу, тарбиячиталнугу мири ттун хьусса. МуницIухва, буттал къуллугъ сававну, жуй хъуннасса жаваблувшиву дия цайминнан эбратну бикIансса», – тIий бур. ДакI дарцIуну бура мукун бивкIшиврийгу. Шагьуннул ва ттул оьрчIшивруву цалавхьхьусса ишру чIявусса бур. Ва буттая бусласийни, ттулама буттая бусласисса кунма, вичIи дирхьунугу бура. Колхозрал давурттай каялувшиву дуллалисса та заманнул буттахъал оьрмулул бущи цалавхьхьусса бивкIун тIий.

«Ппу даврил иширттай чIя­вуну лавай-ялавай, къутаннайх, районнайх лагайва. Жу шания бизаннин ппу шава къалявкъусса, къаккавкна утту бивхьусса кьинирдугу чан къашайва. Чун гьарчагу, чIивисса бунугу, ссайгъат бакъагу къаучIайва. Жухсса аьякьалунсса ва дуккаврил ялувсса цIухху-ккаккаву дувансса чIун мудангу лякъайва. Гьамин, нитти-буттал хIарачатрайн бувну, жу цинявннал ларайсса кIулшивуртту ларсъссар, архсса личIи-личIисса шагьрурдай дуклай. ЦIана пикри буллалисса чIумал бикIара – жулашиврий цуксса харжлугъгу, жаваблувшивугу диркIун дур!

ОьрчIнийсса чIунну цу­ма-цаннангу яла яргмину ди­кIайхьунссар. На школалийн чIун дияннинма лавгссара. ДакIний бур, ттуяра хъунама уссу букварь лахьлахьисса чIумал, ххюра шин хьусса нава мунал хъирив тикрал буллай. Мунияту, хъирив шинал дарсирдайн гьан бувнав. Хъинну гъирарай дуклайгу буссияв. Най дунура луттирдахсса ччавугу хьуна. Му ччавугу буттаягу, хъуними уссурвавраягу дирну духьунссия. Чун гьарчагу, ппу луттирду машан лавсун учIайва. Цувагу, давриха сант дирирсса чIумал, ккалан икIайва. Дарсирдал чIумал бикIу, каникуллай бикIу, лу канища къабукьайссия. ХIатта дукра дукан щябивкIнийгума, жу циняв луттирдащал бикIайссияв. КIинттул, кьини кутIасса чIумал, тахлийнгу лавхъун, уссурвавращал архIал ярглий, баянну ккалан бикIайссияв. Луттирдах муксса гъира бикIайвахха, хьхьувай, чирахъгу левщун, утту бивхьусса чIумал, ниттин ххал къахьунну столданий дишай лампалул ялун виргъангу дуртун, шаний ккалан бикIайссияв. Ниттил ва буттал дуллусса тарбиялущал архIал ми луттирдалгу дуллухьунссар буттал кIанттухсса ччавугу, лахьхьин бувхьунссар чIявусса затругу», – тIий бур Шагьун.
Вава куццуй, виргъандалул лув фонарь тIайла дурну, луттирду ккалай бивкIсса нагу бура, жура ца ккуццуйсса икьрал дурхьунссия цаннин-ца къакIулсса бивкIун бунува тIий. Хавар хьурча, гьар мудан бавагу дяъвай дакъарив, «ина ччяни мурчIи хьунтIиссара!» тIий.

Шагьуннул ппу МахIаммада

КIулсса иш бур, та чIумал шяраваллил кIанттурдай яхъанахъиминнал оьрму личIисса, захIматсса бивкIшиву. Нину-ппу колхозраву зий, миннан кумаггу бувну, ичIурами давурттугу дуллай. «Нину колхозраву зий дакъанугу, ттунмургу даву чан къашайва, къатлуву кумаг буллансса цамургу душ бакъахьувкун. Так ­хъуру дирсса чIумал, ми мухIлих ттихIлахIаву дия къаччисса даву. Ххулув баву муксса захIмат къабизайва. Ницах ччиннай ччарду дай чIуннугу ккаркссар. Оьрмулуву яла талихIми ва яла къайгъу бакъами чIунну! ­Давурттая мажал бусса чIумал ттула уссурвавращал, махIлалийсса оьрчI-душвавращал бикъаяйсса кIанттурду къабитайссия. Къа­ттагу муруллул лув буну, ххяллавух буклай, лахънийн гьаз хъанай, щалла дуниял хьхьичI ­дирхьуну чIалачIийни, дакIнивун гьавас буххайва.

Буттал бикIайссия, даврил иширай нанийни, машина ­къалахъайсса кIанай ишла ­байсса оьручу. Мунихсса аякьагу уссий дирхьуну дуссия. Му чугу бувцуну, шяраваллил хьхьичIух нанисса неххал ххялтIанийх лавхъун, хъун гьанав бияннин, архсса хIалличIан бияннин лагайссияв, ттуккул цIу бан, цайми уртту-щин датIин, явш ­би­ттун ягу хъанакIул хъирив.
Гъинтнил чIумал буттал, колхозрал председательнал оьрчIрур къакуну, уссурваврансса давугу чан къадайва. Жагь колхозрал бюрчурдичIан хьуннав, жагь къурнил къаралчитал хьуннав, жагьгу архсса зунттайн хIухчалтран ­кумагран гьан байвав. Агарда ми шяраваллил чIарав бухьурча, чIивима уссищал архIал ниттил, на миннан дукра ларсун гьан байвав. МинначIан бияннин, яргсса тIутIавух куннал хъирив кув пирпиллал-чIемултрал хъирив лечлай, тIабиаьтрай тамаша буллай чIунгу ларгун ­бияйссияв. Му чIумал цIакь хьуна ттул ччаву ниттил кIанттухсса», – тIий бур.

Ряххилчинмур класс къуртал буллалисса чIумал, школалул дуклаки оьрчIащал Щунуйн экскурсиялий лавгун бур Шагьун. КIаксса архну тачIав бахьтта къалавгсса ванин захIматсса ххуллу хьуну бур. Амма, эмаратну, чюх буллуну лахънияту дагьну нанисса щинал жюружанттугу, лагма ябивтун марххалттал бакIавусса зунттурду-бакIругу, чIелмултрал кюртти кунна дирхьусса лакрал щархъурду ккарккувкун, буххавугу хъамадиртун, хIайран хьунав, тIий бур.
Тай яргсса асардая ва мукун пасихIну, шаэрнал кунма буслай бурхха, нагу бура, ­ттущара шаэршиврул кIула зеххин хIадурсса шаэр бувккунува бур тIий, хъярч буллай. Мяйжаннугу, бургияра пасихIшиву мукъурттил, яргшиву асардал: «Та дия цурдагу инт аргъиравусса чIун: тIабиаьт кIинтнил ­шанава чантI куну, уртту-тIутIал ­аьнтсса кьункьащалсса, кIукIлусса ­варсигу тIитIин бувну, бургияра ттул ххуйшиву тIисса», – тIий бур. Амма ванища, цуксса кIийн, Щунуйн гьаз хьун ччайнугу, тикрал бан къавхьуну бур караматсса тIабиаьтрал дунияллийнсса аьрххи-ссапар.
Дуккавугу къуртал хьуну, кулпатрал хьуну махъ МахIач­къалалив ялапар хъанай бивкIун бур. Оьрмулул дуснан Кьурбанаьлингу Лакку билаят ххирасса бивкIун бур. «Ттуярдагу ххирая буттал аьрщи. ­Ваналма ппу хIухчуну зий, гьар шинах мунан кумагран лаглай, ­икъавсса зунттугу, кIанугу бакъая. ЧIявусса кIулсса, гьарца чулуха пагьму бусса, ттул щакъаливхсса кумагчи ва ­аякьачи! Жул кIия арснал яла хьхьичIунма дус! Мудана пиш-пиш тIийннасса симандалущал, дакI хъинсса, цинявннащал хIал бавкьусса, чув, щищал ухьурчагу хъунмасса хIурматрай кьамул айва. ­Ласналма ппугу ччянива дунияллия лавгун, ниттихсса ­аякьа чан къадайва», – тIий бур.
ХIукумат лирну, давуртту дакъа ливчIсса чIумал, кулпат ябансса сант Москавлив дирирну, хьхьичI лас, ца-кIира шинавун цуппагу, оьрчIругу хъирив тихун лавгун бур. Кьура шин тийх ялапар хъанай дурну дур. Гьар шинах щалва кулпат архIал Лаккуйнгу бияйссияв, цимил гьарчагу, цуксса хIал барчагу, Лакку кIанттухсса мякьгу къалиххай, личIишивугу къадикIай ци чIумал гьарчагу, кIинттул бикIу, гъинттул бикIу – Лакку кIанттучIан бивсса кIану бакъар, тIий бур.

Махъсса шиннардий, арсурваврал цалва кулпатру бувну махъ, хIаллицIух тIий, ласнащал махъунмай зана хьунсса пикрирдай бивкIун бур. Хар-хавар бакъа, тромб савав хьуну, оьрмулул уччиннин къаивтун, ччяни дунияллия лавгун ур. «Ттуламигу, ласналмигу уссурвал чIарав бавцIуну чан-кьанну бунугу, ттуйнма нава бувкIра. Оьрмулул буччиннин битаннав ­Аллагьнал! Зувиллий ххюра шинай цачIу талихIрай оьрму бутарду. ­Арсру, хъунигу бувну, дуккингу бувну, ччаннай бацIан барду. ЧIун дирсса чIумал, дакIнин ­лавсъсса душругу бувцуну, кулпатру бунни. Хъунама арснал Камиллул Верико тIисса цIа дусса гуржиридушнищал ташу хьунни. ЧIивима арснан ХIасаннун – яруссаннал ва къарачайнал душ, Эльвира, нясив хьунни. Гъалгъалувух миннуйн арсурваврал хъамири къаучара, ттулва душру бур учара. Миннулгу жул чулухунмай хъунмасса хIурматгу, ччавугу дур», – тIий бур.
На Шагьуннухь уссурваврая цIухлай бура, чан-кьанну миннаятугу буси тIий.

«Ва ххирасса Мубараксса зуруйгу, муданмагу дакIнийнмасса буттайн ва ниттийн барчаллагьрай бура, жу, оьрмугу ­буллуну, ххуйну тарбия бувсса. Жуву куннал куннахсса ччавугу дирхьуну, инсантуравун буккан бувсса. Аллагьнал къаивтунни ппу кьянкьану жу ччаннай бацIаннин. Рязинугу икIанссия цала арсурваврая – ттул ххирасса уссурваврая. Яла хъунама уссу Сяид, жул буттал къатлул ттарцI, шяраву яхъанай уссия. ЦIуцIаврища ххассал ан къавхьуну, кIира шинал хьхьичI дунияллия лавгунни. Хъиривма уссу Нуруллагь, буттал кIану бувгьума, жух цинявннах аякьа дувайма, зий ур Республикалул Социал ( хьхьичIавасса Пенсионный) фондрал хъунаманал хъиривману. Шамилчинма уссу Салауттиннущал, куннал хъирив кув дарсирдайнгу занай, муданма архIал бувайссия сайрдугу, къатлувусса давурттугу кIидачIайссия. Зий ур Социал фондрай хъунама специалистну. Ттуярва мюрщими уссурвал, МухIуттин тIима Москавлив ур, яла чIивима Заруллагь МахIачкъалалив яхъанай ур. КIиягу уссу чIивиния шинмайсса ттул кумагчиталли.
Аллагьнайн щукрулийнма бура ттула оьрмулухлу, ттула буттахлу ва ниттихлу, уссурваврахлу. Буттал къатлуву хьуннав, ласкъатлуву хьуннав, аякьалий ва бусравну яхъанай бивкIсса. Ххаллилсса лас ва арсру ттунма буллусса. Буттал кIанттухсса ччаву ттувура дирхьусса», – тIий бур.

Нагу щукрулий бура, ссувай Шагьун, укун лявхъу кIанттух куртIсса ччаву дусса душру бушиврийн, гъурбатрай, архсса кьатIаллил билаятрай яхъанай бунугу, миллатрал литература, культура, аьдатру хьхьичIунну душиврийн. ­Лавгзаманнул хIурмат бусса, нитти-буттал кьадру кIулсса ­бушиврийн. Ва, вищал дусшиву дувансса тIайлабацIу ттунмагу шаврийн.

ПатIимат Рамазанова