«Лак бухьурча, лакку мазрай гъалгъа тIутIияра»

Ттун ххуй бизай тележурналист, «Дагестан» ГТРК-лул Лакрал редакциялул хъунмур редактор Тамара Закарьяевал ниттил мазрал учительтурал хIакъираву увкумур. Жува хIакьину оьрус маз лахьхьин буллай бивкIсса лавгзаманнул оьрус учительница­хъан гьайкаллу дацIан дуллай, хIурмат буллалисса кунма, ниттил мазрал учительталгу мува хIурматран лайкьссар тIисса мяъна-мурадрайсса. Махъ мукъуй бивхьуну Тамарал увкумур дакIний бакъар, бюхъай на цахъис бахханану бувсунгу бикIан, гьанумур чIурчIав дия Тамарал увкумуниву ниттил мазру лахьхьин буллалисса учительтурал кьимат бикIан аьркинссар тIисса. Хъинну тIайлассар! Жува ниттил маз миллатрал гьанур, ххазинар тIий бухьувкун, миллатрал маз лахьхьин буллалимигу ххазинардал ххуллийссар. Хаснува ниттил маз лахьхьин буллалаврил дарсругу, давугу, жунна цинявннан кIулсса сававрттайн бувну, ялу-ялун захIмат хъанахъисса цIанасса ппурттуву. МахIачкъалаллал 9-мур лицейрал учительница, Гъумучиял шяравасса РайхIанат Завзяноващалли жул хIакьинусса ихтилатгу.

– РайхIанат, буси виятува, та байбивхьура лакку мазрал дарсру дихьлай.
– На байбивхьура лакку мазрал дарсру дихьлай 1995 шинал. Ва шинал бакIрайн лавсъссия цалчинмур класс Гъумучиял школалий, циняр дарсру дишайссия на лакку мазрай, так оьрус мазралмур дарс личIаннин.

Та чIумал цалчинмур класс­равун бучIайва оьрчIру так ла­кку мазрай гъалгъа тIисса. Га класс итабакьайхту ххюлчинмур классравун, на байбивхьура дихьлай ла­кку мазрал ва ­оьрус мазрал дарсру хъуними классир­ттаву. 2001 шинайннин на зий бивкIра Гъумучиял школалий, МахIачкъалалив бизаннин. Гания махъгу дихьлан бивкIра ла­кку мазрал дарсру, 2017 шинаяту байбивхьуну, ххуллункьинирдай МахIачкъалаллал 9-мур лицейраву. ХIакьинусса кьинигу шиккува зий бура.

– Лакку мазрал дарсирдан кумагрансса материаллу, пособияртту дузалну бурив? Ниттил мазурдийсса луттирду биял хьунуксса бучIайрив школалийн?
– Жул школалийн бувкIунни цIусса луттирду так ряххилчинмур классравун бияннинсса кIира шинал хьхьичI.
Лакку мазрал дарсирдан кумагрансса материаллу, пособияртту, цичIар къадуркIунни яла. Мигу тIалав дуллан багьлай бур жунма, ягу машан ларсун, ягу жура дурну дидактический материал-карточкарду, наглядный материал ва м.ц.

Ряххилчинмур классраяр лавайми классирттансса луттирду къабувкIунни, бухссагу бакъар. Амма оьрчIру хIадур буллан аьркинну бур олимпиадарттайн, кла­ссиктурал произведениярттащалгу кIул бувну.

Вай луттирду бучIаннин хъинну кумаг хьуна «Дараччи» клубрал каялувчину зий бивкIсса Мариян Илиясовал школалун пишкаш бувсса букварьдая, миннул кумаграйну дишайссия дарсру цалчинми, кIилчинми классирттахь. Вайминнувугу дарсру дихьлан ца-ца лу бакъа-бакъая. Луттирдугу бакъа, лакку мазрал учительтуран захIмат шайва дарсру дихьлан. Утти бувкIсса учебникирттал программалийн бувну материаллу лахьлансса, ниттил маз кIулсса оьрчIру бакъар школардай.
Вайннан маз лахьхьин буллан багьлай бур гава азбукалия байбивхьуну, гихунмай тикрал буллай гава га. Сентябрьданий бучIайхту, вайннан хъамабивтун бикIай щаллусса шинай лавхьхьумур. Мукун гьарца шинал. Шаппа лакку мазрай гъалгъа къатIий буну тIий нину-ппу цала оьрчIащал, укунсса тагьар дур. Амма учительталгу, ла­кку мазрай дакI цIуцIимигу цуксса леххаву тIурчангу, цичIар даххана хъанай дакъар!

– Мюрщими классирттахь бигьарив лакку мазрал дарсру дихьлан ягу хъуними классирттахь?
– Ттун бигьану бикIай мюрщими классирттахь дарсру дихьлан, цанчирчан, миннал гъира ххишаласса бикIай маз лахьлан, вичIи дишай увкумуних, бучIай цивппа чIал къавхьуну дарсирайн. Лавайми классирттавурив учительтуран оьрчIал хъирив занан багьлан бикIай, гай дарсирдая къалихъан, миннал личIину гъирагу къабикIай лакку мазрах.
– Лакку мазрал опыт бу­сса педагог хIисаврай, цукунсса маслихIат буван­ссия оьрчIан лакку маз ла­хьхьин буван ччисса нитти-буттан?
– ХьхьичIва-хьхьичI учивияв, гъалгъа тIутIияра зула оьрчIащал шаппа лакку мазрай! Нитти-бу­ттан ччай бур, цивппагу гъалгъа къатIий шаппа, оьрчIан учительтурал маз лахьхьин буллай школалий. Ца-кIира дарсирай къашай­ссар щаллуну маз гъалгъа тIунну лахьхьин буван, цуксса итххявхсса учитель унугу. ОьрчIащал аьркинссар гъалгъа тIун гьарца кьини шаппа, «языковая среда» дан аьркинссар ичIура. Мукун гъалгъа къатIурчан, оьрчIан маз къалахьхьайссар. ЧIявусса нину-ппу бур цивппа маз къакIулсса, миннангу бучIия, цанмагу маз ишла хьун, ниттил мазрал дарсру лахьлансса хIарачат буллан. Бурхха ниттил мазру ла­хьхьин буллалисса онлайн-школарду цIана, бур курсру, бур укунна дарсру дихьлахьисса учительтал.

– Къалахьхьирчагу зат бакъар тIутIиминнахь ци учинссия?
– Миннахь цIуххинтIиссия, зу ци миллатрал инсанталлу? Зу оьрусрув, бувагу, ци миллатрал халкьру, оьрус мазрайгу гъалгъа тIий, жун лакку маз къааьркинни тIисса. Зу лак бакъарув? Лак бухьурча, гъалгъа тIутIияра лакку мазрай зувагу, оьрчIащалгу!
Ца-цавай бикIай, оьрус маз хъиннува гужну лахьхьин бан оьрчIан, лакку мазрал кIанай «русс­кий как родной» тIисса дарсирайн оьрчIру гьан буллай, амма му дарсирал миннан кумаг къабай ­оьрус мазрал куртIсса кIулшивуртту ласун. Ца-цавайннал шавкьирай гьан бай оьрчIругу, лагай цивппагу ингилис маз лахьхьин, му аьркин хьунтIиссар тIий оьрмулуву.

Инсаннал цала хIарачат къабувну къашайссар я оьрчIан, я цанма маз лахьхьин, дикIан аьркинссар мазрахсса ччаву, шавкь, гъира маз лахьхьинсса. Цува ци миллатрал инсан уссарив кка­ккан буллалисса лишанни бур ниттил маз!
– Шаппа лакку мазрай гъалгъа тIий бакъахьурча, цукунсса кьяйдарду ишла дара ина оьрчIал бакIраву лавхьхьумур цIакь бансса мурадрай?
– На гьарца дарс дайдишара мукъурттищалсса даврия, азбука тикрал баврия, гьарца хIарп учай­сса куц тикрал бара гьарца дарсирай. ДакIний личIаншиврул махъру, ишла хьуншиврул, ми махъру бусса предложенияртту дурну чичлачи бара.
Яла, ца тема дуллуну, чIирисса сочинение чичлачи бара, маз итххяххан буван, хаварду бусласи бара, гъалгъа тIун лахьхьиншиврул. Гъалгъарду буллали бара цаннащал ца, викторинарду дара. Ла­кку мазрайсса мультфильмру кка­ккан дара миннан гъира бутан, ла­кку мазрайсса балайрдах, ккалакки­сса шеърирдах вичIи дишин бара. ЧIявуну лакрал гимн тIутIи бара балайлийну, хъама къаритан.

– РайхIанат, ниттил мазурдил байрандалул гьантрай лакку мазрал учительтал барча баврил ххуллийсса ца маслихIат уттигу.
– На чIявуну учара оьрчIахь, зу яла пашман хьунтIиссару ниттил маз лахьхьинссиявхха тIий, мунияту, чIун дунура, цIанава лахьлахьияра, – куну. Яла лахьлансса чIунгу, сантгу къадикIантIиссар. Ттун кIулли чIявусса жагьилсса оьрчIру, душру нитти-буттал цан мюрщинийва маз лахьхьин къабувунни, утти хъанай бакъар, чIунгу дакъар тIутIисса. ХIатта гайннан цанма кIулну бунугу ниттил маз, цащала цивппа гъалгъа тIун бикIайва лакку мазрай, жущаллив тIурча — оьрус мазрай, тIун бикIай.
Мунихлуну, нитти-буттан мас­лихIат хIисаврай дакIнин бутанна: «Та бухьурчагу, оьрчIал зухьвагу учинтIиссар вай махъру – чIунгу дунура, бюхълайгу бунува, чIаравгу бунува, гъалгъа тIутIияра зула оьрчIащал лакку мазрай».

Ихтилат бувссар
ПатIимат Рамазановал