ЦIанихсса аьлимчу-фольклорист

Апрель зурул 29-нний лакрал машгьурсса фольклорист, публицист, педагог, филологиялул элмурдал доктор, МахIмудлул арс Халил Халиловлун хьунтIиссия 95 шин.
Цала оьрмулий ванал, хъирив лаллай, батIлай, салкьи буллай, дунияллийн буккан бувссар лакрал миллатрал литературалул ва культуралул ххазинану хъанахъисса фольклорданул биял­сса произведенияртту.

Жула бусравса аьлимчунал цIа цал уттигу хIурматрай зумух ласлай, кьадрулий дакIнийн утлай, яларай дуллай буру ванал сакин бувну итабавкьуну бивкIсса луттиравасса лакку шаммардал къюмай.


Лакрал халкьуннал шаммардава

* * *

ДахIалай дакъарив
Вил бакIрай лачак,
КIизул симандалул
Лагма каяйсса.

ДахIалай бакъарив
Вил чурххай гьухъа,
Оьрму ахир хьуннин
ЛавчIсса вил чурххайн.

ДахIалай бакъарив
Вил ччаннай махIсив,
Цила жан вияту
Кьурван дувайсса.

ДахIалай бакъарив
Къатлул чIанкъатта,
Ина, ялтту занай,
Ссуссин бувайсса.

ДахIалай бакъарив
Зул къатрал чIиртту,
Дяркъу-гъилишиву
Вия арх дайсса.

* * *
ХъункIултIутIул кацIри тIий,
Хъаралух бувгьуссия,
Щаххуллул тикан бивкIун,
Чурх щавари бувунни.

Банавшалул арди тIий,
АчIа ччаннах лавгссияв,
НякI микIирал ар диркIун,
Ччанну лигьулул хьунни.

Ххирасса мусири тIий,
Паммалуву бивхьусса,
Дувссилул касак бивкIун,
Сситтул бувкун лявкъунни.

Яруннил жавгьарди тIий,
БакIраву кIучI бувссия,
ЧIутIул ккулларду бивкIун,
КкутIари хьун увунна.

* * *

ОьрчIнийра хьусса ччаву
Лажбар бувксса дикIайвав?
Хьхьирий шюшлай бунугу,
Валлагь, лиххан дан къашай.

Жагьилний хьу эшкьилий
Мусил щинзир дикIайвав?
Цуксса кIункIу тIурчагу,
Валлагь, дуцан дан къашай.

* * *

Марххалттанил шакилий
КIуллул ша бизарчангу,
Ттул бава ттучIан дучIай,
Вил гьалмагъай шари тIий.

КкурчIнийн бивхьу чIавхьулу
ЧIаракIуннил тIитIирча,
Уссил арамтал бучIай,
Му щил тIивтIуссари тIий.

На бивчIанну учай тIар
Ттул ххаллил уссурваврал,
Ттул чурх чаннамиралли
Чаннан турдан бутIача.

На ччуччинна учай тIар,
ИвчIивуй, хъуна буттал,
Ттул чурх някI микIиралли,
КIяла навтлил кьанкь дача.

КIюрххил ларай дирзукун,
Ттул бава ттучIан дучIай,
Жу ина ччуччивуча,
Ччаву батIул дува тIий.

Шаназарва щаращи
Щюлли хьхьирийн хIала шай.
Гай зугу личIи бара,
На ччаву личIи данна.

ХъачIнихату баргъ буккай,
ХъачI-мачIайх экьилагай.
Га зугу батIияра,
Яру нагу батIинна.

* * *
Лултту ттарцIру дакъана,
Ялув ссавгума дацIай,
Вих эшкьи къадуварчан,
Ттуща бацIан къахьунхрав?

Мусил аьсаврду дакъа
Баргъ ва барз занан бикIай,
Вих ччаву къадуварчан,
Ттуща занан къахьунхрав?

Хьунаавкьнах бурганна,
Урувгнахь пиш учинна,
Вияр ххаллилсса оьрчIру
Хъирив занази банна.

* * *

Бюхттул зунтту лахъри,
Арду майданни,
Ва ттул дакI кIуссари,
Цаннив къакIулли.

* * *

Базаллуву читнияр
Чиву ххуйсса гьалмагъай,
Читлийсса тIутIинияр
ТIуллу оьрчIи мадара.

* * *

Вил лялу кIама ххаржан
Ттул лялу диркIссания,
ЦIансса хьхьу чанна хьуннин
Ччаврил хIал кIул бавияв.

Вил бакIрай бишай кьяпа
Ттул бакIрай бивкIссания,
Инагу кIуллух ивтун
Гьидил лархъун гьавияв.

* * *

Ялтту ттуруллущал
Ттул дакI ларгунни,
Чув акъа чулданий
Вил ялув дацIан.
Лултту щаращущал
Яру лавгунни,
Щин дакъа чулданий
Вин мякьлин хIачIан.

* * *

Авдал дакIнил ав ласлай,
Авдалнува хъиннивав?
Буруккинттарал гьиву
Хьувух дуртун хъиннивав?

Буруккин бигьассари,
ДакI дачIинма ухьурча,
Щалва буруккин мури –
Дард кIулма акъашиву.

Буруккинттарал къатта
Къара язиднал хьуннав,
Ва ттун кунмасса маша
Душманнал душнин хьуннав.

* * *

ЛухIисса аьрщарава
Щюллисса уртту личай,
Та дуккавивав, ххуй душ,
Вил хханххирава ттул дакI?

Щюллисса урттувату
ЯтIулсса тIутIи хъячай.
Та буккавивав, ххуй душ,
Вил бакIрава ттул яру?

* * *

Ттул иттатусса мукьал
Кьа ардай бярду бацIай,
Эшкьи хьуманал хIачIай,
Къавхьума чIарах лагай.

Зуматусса ссихIирал
Сундарах бурса бакьай,
Ччаву хьунал пикри бай,
Къавхьума чIарах лагай.

* * *

Щюлли урттуйх даркьу
Гъинтлил хьхьемнияр,
Базурдайх вай ларгсса
Ччаврин цибави?

Хьхьирийн экьинани
Щаращинияр,
Хъирив экьинани
Чурххан цибави?

* * *

На нава чув унугу –
Вил хханххираву ттул дакI,
Зунттул мукьах унугу –
Вил бакIраву ттул яру.

Вин хавардал циванна,
Шярал мукъал циванна.
Баргъ тIайланий барз бацIай,
На тIайланий балуцIу.

Къума ратIавун багьсса
Ттул оьрчIи чIимучIалий,
Ялтту ттурлу даркьукун,
Ттуйн леххаву улуча.

Баргъ заваллай бавцIукун,
ТIутIулгу вичIи дишай,
Нагу вичIилий ура
Виясса хаварданух.

* * *

АрулцIала къараул
Къатрал лагма унугу,
Ина ккаккан ччитари,
Ххуллу лавсун бучIанна.

Къаччимигу, ччимигу
Ччимур буллай кьабивтун,
Жан къаччинал дуккича,
Ччинал хьуву бикIанна.

Маччамигу, гъанмигу
Гъалгъа тIийнма кьабивтун,
Гъаргъ арцул ненттабакIрай
Мусил мугьру бищунна.

Ина ва на бакьирча,
Барзунттай къатта банну,
Бавахъул къабакьирча,
Къума ратIай бикIанну.

* * *

КIай бюхттул барзунттайн
Марххала бувай,
КIийлла кIи дуркIнугу,
ДакI дюхлул къашай.

Щиндархъиял* ахъайн
Баргъ кIири бувай,
Мурхьру ччучлайнугу,
Чурх гъили къашай.

* * *
АьтIутIаву циру,
Къиргъулул ярув,
Чув сававнуния
Бакъахьунссару?

Угь тIутIаву цири
Хханххираву дакI,
Эшкьилул гужния
Къабивхьунссари?

КъааьтIий цибави
Къиргъулул яру,
Авлиясса дакIнил
Авлий гьан бувкун?

Къаугь тIий цибави
Хханххираву дакI,
АхIмакьса яруннил
Эшкьи ав дуркун.

Утти арамтурал
Ци бусларчагу,
Ци бави, ххазинай,
Ххирасса ура.

Ци буслай арамтал
Занай бунугу,
Зана битан къашай
Къиргъулул яру.

КIану чил бури тIий,
Чучи машара*
Чув личIи акъассар
Ва дунияллий.
___________________
*Чучи машара – хьхьара мадара

* * *

Ва дуниял вил хьурдай,
Вил ххуй яру ттул хьурдай,
Вихва ялугьи бувну,
Ласувияв на ина.

Ина тIутIи, на тIутIи,
Жува кIиягу тIутIи,
Нану, тIутIий, гьаннуча,
ТIутIал багърав тIуркIу тIун.

* * *

Гъариб урттулгу дягъу,
Уртту тIутIулгу дягъу,
Ина Лаккуйн учIаннин,
Качар чурххалгу дягъу.

* * *

Бюрунттул дарвачрахун
Пикрирдал гьиву руртун,
Хьунаавкьунахь буслай,
Чаран лякъин шайссарив?

* * *

Ва ца дури дикIул дакI,
КIигу цукун дачIиви?
КIива бури щинал я,
Ца вин цукун булуви?

* * *

Вил иттав къабургара,
Ттула янил къаччуччин.
ТтиликIрах къабацIара,
Навах хIайп тIий къаивчIан.

* * *

Банавша, банавша тIий,
На банавшалух луглай,
Ччаврин дукай банавша
ЧIаххуврайра диркIун дур.

* * *

Базаллуву читнияр,
Чиву ххуйсса гьалмагъай,
Читлийсса тIутIинияр,
ТIуллу оьрчIи мадуллав!

* * *

Зул цIияллай баргъ бури,
Жул цIияллай ххют дури,
Зул цIияллайсса бургъил
Къалагара на гъили.

* * *

Ца умуд бур дунъяллий,
Дигьалагру дулайсса,
Хъус дума ва дакъама
Гьаттал личIи къаайсса.

* * *

Вил дунияллий хьунсса
Ца азарда шин хьуви.
Азаллий цалку шинал
Чун гьанна, база мискин?

* * *

Аман, на вай дардирдан
Цу-цумунин ци бави?
Духмур ялату гьаннин,
ЦIусса ялун диллай дур.

* * *

Янналулли чув айсса,
Чалли исвагьи айсса,
Ми цинявгу щялмахърур,
Щарссанилли чув айсса!

* * *

Чувра учин бигьассар,
Щил-бунугу учайссар,
Чувшиву дан захIматссар,
Чувнал дакъа къадайссар.

* * *

Маагьара яхIливун,
Маххяххара цIаравун,
Агьунахьур яхIливун,
Дува, лачин, чувшиву.

* * *

Виричувнал чувшиву
Чулданири кIул шайсса,
Ххуй душнил чумартшиву
Лас-къатлуври кIул шайсса.

* * *

Алмасрал муси лиллай,
Сусул марцI лачIа лиллай,
Вил бавал ина лиллай,
Шярал хъаннил на лиллай.

* * *

Махънал оьрму гьанссари
Дунияллул хъус чIа тIий,
Ина чIа тIий бикIанна,
Дунияллий буссаксса.

* * *

Лажин чирчумур чарур
Чил чулийнмай бишайсса,
Шяраву ххуймур душри
Чил шяравун щар шайсса.

* * *

ОьрчI къакъунттул чIу баллай,
ЧIун дакъа лавай бизлай,
Оьрму цукун бутави
Оьру цухьлул хъаралу?

* * *

Нину гуржи дакъана,
Гуржи бавал азнавар,
Ппу армани акъана,
Армани лухIи яруй.

* * *

КIива бакIран ца къукъу
Цал буцIирчагу гьашай,
Ина ккаккан ччишиврул
КIила щинав лагара.

* * *

Зунтту бюхттулнийнни
Ттурлугу шайсса,
Виричув хъиннайнни
Кьини дуккайсса.

* * *

Укун цукун бикIава,
Ттулвацири ттуйва хъяй,
Ливхъун цукун бучIава,
Вилцири ххаллил буван?

* * *

На тIутIияв, тIуллу ххуй,
ТIуркIу тIийнма кьабитан,
Банавшаяв, бакIрал ххуй ,
Силул ччучлай кьабитан?

* * *

Ина ттунма ччинугу,
Ччишиву кIул къабара,
Нажагъ нясив къабарча,
Чил мукъулун къабагьан.

* * *

Арцул дулай, хъус ласай,
Хъус дувай къазахъ итай,
Ити учала бавахь,
Вила хьхьичIа къазахъну.

* * *

Виричунал чу ябай,
ХхартIи дуклай, хъа бичлай,
Вища на ябан къашай,
Хъалул инил къяс буллай.

* * *

Ина зия лагивуй,
Ва ци оь дуниялли.
Къиргъулун хъа бивчуну,
ХъатIун качар бичайсса?

* * *

Эшкьилул кьакьан бунна,
Ччаврил микIлачIун бунна,
Ттигу дурив, агьсса чув,
Вил ттун дансса оьшиву?

* * *

Марххала бай, микI бичай,
Гъарал лачIай, уртту шай,
Ххуллийх нани ххуйсса оьрчI,
На буцирча, вин ци шай?

* * *

Щинал ххув къакуссия
Азайннал кьуллардая,
Утти хIачIан багьунни
Щюлли хьхьирия цIил щин.

* * *

Оьру чухълул хъаругу
Хъара хъарайх дирчуну,
Хъирив занази чIунну
Хъама риртрив, гьалмагъай?

* * *

Яру бури, дарман,
Чани бакъари.
ДакI дури, муханнат,
КIулши дакъари.

* * *

Лагавай дур ва гъигу,
Душ, вил хьулуцIух уклай:
Ччаврил хьхьичIунай уллай,
Начлил махъунай утлай.

* * *

КъабацIайни бацIара,
Ина ххал шайрив ххал ан.
Къаданнахь дуаь дара,
Вия баяйрив ккаккан.

* * *

Бюхттул зунтту лахъри,
Арду майданни,
Ва ттул дакI къумари
Цаннив къакIулли.