ХIакин, аьлимчу, изобретатель

Кулпат Сарижатлущал

Ва зуруй Цалчинмур ЦIувкI­ратусса медициналул элмурдал доктор, профессор, Аьрасатнал лайкь хьусса хIакин, Дагъус­ттаннал лайкь хьусса хIакин ва изобретатель, Шагь-Рамазаннул арс Рамазанов МахIаммадлун бартлаглагиссар 85 шин.

[dropcap]М[/dropcap]ахIаммад кулпатраву ацIния кIилчинма оьрчI ивкIун ур. ХIакьину ва цува личIаннин гайми аьпалухьхьун лавгун бур. Ва увну ца шинавату ванал нину-ппу Къабардин-Балкьарнавун, Гунделен тIисса шяравун, бивзун бур. Ппу Шагь-Рамазан бурчул даву канилух дурксса, исвагьину рахIурду бувайсса, усру дувайсса усттар ивкIун ур, кIанттул агьалинал дянивгу хIурматрай ивкIун ур. Дяъвилул шиннардий хъунама арснащал, школалий дуклакисса Шамсуттиннущал, Шагь-Рамазан совет солдатътурансса усру дурухлай ивкIун ур, хьхьу-кьини дакъа, мукунна дучрансса кIиллу, хьхьуртти, аьркинмур дузал дуллай. Щар­ссагу аьпалул хьуну, ца арснащал ливчIсса Шагь-Рамазаннул бувцуну бур, цува кунма, захIмат ххира­сса, дин-чак дусса, хьхьичIун бурувгсса шяравудуш ПатIимат. Вайннал арсри жува ихтилат буллали­сса МахIаммад.
Ва ур хъунама уссу Шамсуттин цана гьар ишираву эбратну хьуна, ни­ттил цивппа тачIав личIи къабувайвав, цакуцну ххирасса бияв кIиягу тIий. Ппу ччаннал инжитсса уну, ичIаллил давурттивгу оьрчIал хъачIунттай диркIун дур. КIинттулнинсса лазуни, ччу­ччия вайннал хIадур дайсса диркIун дур. Каникуллал чIумал колхозир­ттал давурттай зий, аьркинмуних харж дуванмур лякъайсса диркIун дур.

ЗахIматраву савсъсса, дуккавриву итххявхсса МахIаммад­лул хIукму бувну бур Дагъусттаннал университетрал биологиялул факультетрайн дуклан уххан. Ххуйну экзаменну дулурчагу, ва конкурсравух къалавгун ур. Гунделеннайн зана хьун багьну бур. ­Оьнна чIун гьан дуллай къааьдатсса ва лавгун ур Тырныауз шагьрулий заводрай зун. Укун байбивхьуну бур захIматрал оьрму. Хъиривмур шинал, ххювардай экзаменнугу дуллуну, дуклан увххун ур Дагъусттаннал мединститутравун. МахIаммад, дугу-дуклай, му­ххал ххуллий кьай ликкан дувуну зийгу ивкIун ур, нитти-буттал кумаграх къаялугьланшиврул.

– Стипендиялун 27-30 къуруш дулайва, стипендиягу так ххуйну дуклакиминнан бия. Нюжмардий кIийла-шамийла муххал ххуллийн лагайссияв арцу лякъин. Тани­сса ректор МахIаммад Макьсудов тIалавшинна кьянкьасса икIайва, цаннагу циняв студентътурал цIарду кIулну дикIайва. Гьарманал дуккаврил тагьардания мунан хаваргу бикIайва.
Гьамин, вай хасиятру сававну на сивсуссара МахIаммад МахIаммадовичлухь ттулва ссурахъаврангу Мединститутравун дуклан буххан кумаг бува учин, – дакIнийн бутлай ур МахIаммад.
Дуккавриву хьхьичIунсса ва хирургиялул дежурстварттайнгу занай ивкIун ур, операция буллалисса хирургтурангу кумаг буллай. Ректор бакIчисса комиссиялул, выпускниктал зун тIайла буклакийни, Дагъусттаннай зун ччисса МахIаммад Къизилюртлив хирургну тIайла уккансса кабакьу бувну бур. КIира шинава Ростоврайсса Мединститутравун тIайла увккун ур «госпитал хирургия» лахьхьин. Гикку кафедралий ва клиникалий каялувшиву дуллай ивкIун ур щалвагу Совет Союзрай ва кьатIаллил билаятирттай машгьурсса хирург Петр Коваленко.
– Ттунма хъунмасса тIайлаба­цIуну хьуссар тIий ура профессор КоваленкочIан агьаву. Му ия чурххал циняв базурдай(къюкIлий, гьутрурдай, сосудирттай) ххаллилну операцияртту бувайсса хирург-ссихIирчи. БакIрая ччаннайн ияннин къашайшала ххал увайва мунал. Нагу тиккура айивхьусса экспериментру хIисаврайсса хъиривлаявуртту дуллай, – тIий ур МахIаммад.
Ванал бюхъу-хIарачат чIалай, Коваленкол ва тIалав увну ур клиникалий ординаторнугу. Дагъусттаннал Минздраврал Ростоврайсса госпитал хирургиялул клиникалийн цама зун тIайла уккарчагу, Коваленкол, цIуницIа чагъар чивчуну, ва тIалав увну ур. МахIаммадлуцIун палаталул к1ия къашайшалагу цIакь увну, «Заготовка, консервирование и пересадка вен» тIисса тема тапшур дурну дур ванайн, кандидат хьунсса ди­ссертация чичин. ЧIал къавхьуну, кандидатнал диссертациягу дурурччуну, дагъусттанчу клиникалул къюкIлил сосудирттал отделениялул хъунаману зун ивкIун ур.

1974 шинал, нину инжитну дуну, МахIаммадлун МахIачкъалалив изан багьну бур. Профессор Коваленко цукунчIав ва итаакьин ччай къаивкIун ур, къаацIайшиву бувчIукун, ванащал цувагу увкIун ур. Ректор Макьсудов Ма­хIаммадлучIан увххун, ванан даврил кумаг бува, ххаллилсса хIакин ва аьлимчури увкуну бур. Ректоргу цала ученикная машгьурсса профессор цIардай ушиврия ххари хьуну, аьмсса хирургиялул кафедралийн ассистентну кьамул увну ур.
– Ттун шиккугу хъунма­сса тIайлабацIу хьуна – на ттула препо­давательначIан, профессор ТIалхIат МанаповичлучIан, агьаву. Операциярдугу буллай, студентътурахь лекциярдугу ккалай уссияв. Утти, ортопедия ва травматология бусса кIанайсса госпиталь хирургиялул хъунмасса кафедралул хъунаману цува итайхтугу, ТIалхIат Манаповичлул конференциялий баян бувна ассистентну так на уцинтIишиву цачIана. Мугу бия ттул даврин бивщусса кьимат. Зий ивкIра сосудирттал хирургну, цIу-цIусса кьяйдардугу ишла дуллай, элмулул давугу хIура дуккан къаритлай.
На ляхъан дурсса хъин баврил кьяйда ишла дуллан бивкIуна Ростоврал областьрал азарханалий, къюкIлил сосудирттал хирургиялул отделениялий. Гава ппурттуву Мединститутрал ректорнал на ивтунав хъин бай факультетрал деканнал хъиривчуну. Ххюра шинава на деканнал хъиривчунал даврия мурахас увара куну миннат бувссия, ттулла давриха кьувтIуну зунсса сант дикIаншиврул. 1991 шинал Пермь шагьрулул Мединститутраву дурурччуссия элмурдал докторнал диссертация, – буслай ур МахIаммад.
Сайки вананма куну, МахIач­къалаллал Портрал азарханалий тIивтIуну бур сосудру итххяххан дуллалисса хасъсса центргу бусса хирургиялул отделение. Профе­ссор Рамазановлул каялувшиву дуллалисса ва Центр хьуну бур яла хирургиялул кIулшивуртту студентътуран лахьхьин дувай кIанугу, сосудирттай ва чурххал вивсса базурдай захIматсса операцияртту бувай кIанугу.

Ва Центрданийн ивсса чIумал СССР-данул цIуллушиву дуру­ччаврил отличник, Аьрасатнал ва Да­гъусттаннал лайкь хьусса хIакин, профессор АхIмад Хасаев чичлай ур «Дагъусттаннал правда» кказитрай: «ОьрчIал ва чIаважагьилтурал сосудирттал азарду хъин дуллалисса ортатив аппарат, «трехножка». Ва медициналул оборудованиялул ва техникалул выставка дакъар. Профессор МахIаммад Рамазановлул, чIярусса шиннардий сосудирттал инжитминнал чурххал базурдаву оь сантирай щурущи баврил ххуллух луглай, лахьлай, лявкъусса чаранни. Ва центрданий операцияртту бувсса мяйазарунниха ливчусса инсантурава сайки 75 процент ччанну, кару кьукьин багьлагьисса бивкIссар, вай хъин бувссар ччанну-кару къакьуркьунува. Профессорнал методика ва аппаратура жулва билаятрай гьарза-гьартану ишла дуллай буссар. Ва лайкь хьуссар 1985 шинал СССР-данул ВДНХ-лул медальданун, 2007 шинал «За трудовую доблесть» медальданун ва «РосБиоТех» мусил медальданун».
Центрданул давугу ччаннай дацIан дурну, медициналул сфералуву диялсса сий гьаз шайхту, МахIаммадлун укунмасса цамургу центр дузал буллан багьну бур – Республикалул оьрчIансса азарханалул лагрулий.

МахIаммад Шагь-Рамаза­нович­лул 2500-нниха ливчусса операцияртту бувну бур, хъунмурчIин сосудирттал инжитминнай. Ва ур элмийсса 416 даврил ва 7 монографиялул автор.
Ванал захIматран паччахI­лугъралгу лавайсса кьимат бивщуну бур, ва ур Аьрасатнал лайкь хьу­сса хIакин, Дагъусттаннал лайкь хьу­сса хIакин ва изобретатель, СССР-данул изобретатель, МАИ-лул академик, Аьрасатнал ангиологтурал ва сосудирттал хирургтурал обществалул член.

Учарухха, адаминал хьхьи­чIуншивурттал чIарав ганал щар­ссанил бутIагу бишин аьркин­ссар куну. МахIаммад Рамазановлул кулпат Сарижат буниялттунгу ванал чул бищай кIануну, ужагърал чирахъну бивкIссар. Да­гъусттаннал паччахIлугърал университетгу къуртал бувну, Сарижат зий буссия Дагъусттаннал элмийсса центрданул Археологиялул ва этнографиялул институтраву. Ванил чивчуссар ЦIувкIуллал шяраваллил тарихрая бусласи­сса хъунмасса лугу. Монография хIисаврайсса му лу хIакьинусса кьинигу ЦIувкIуллал тарих ла­хьхьин ччиминнан яла хъинмур кумагчири. Бала-мусиватсса ковидрал рахIму бакъа инсантал кьатI буллалисса ппурттуву Сарижатгу зев­ххунни жула дянивату, Шяраваллил хозяйствалул институтраву преподавательну зий ивкIсса вайннал ххаллилсса арс Мурадгу.

Вай хажалатругу яхIлий дур­хIуну, шиннардихьхьун мадад къабуллай, хIакин, аьлимчу, изобре­татель МахIаммад Шагь-Рамазанович хIакьинусса кьинигу захIматсса къашайшалт хъин буллай уссар. Ванал цIа дургьуну, хIакьинугу цайми регионнаягу къашайшалт букIлайнма буссар. Къашайшалт хъин буллай харж бувсса оьрмулияр бусравсса оьрмугу ба­къахьунссар цамур ва дунияллий.