Юбилейран хасну

Абрек Канчиев

Ибрагьиннул арс АбрекI Къянчиев увну ур сентябрьданул 25-нний 1947 шинал Ккуллал шяраву, учительнал кулпатраву. Дуклай ивкIун ур Ккуллал ва ЧIяйннал дянивмур даражалул школардай 1955-1966-ку шиннардий. 1971 шинал заочнайну дуклан увххун, 1977 шинал къуртал бувну бур М. В. Ломоносовлул цIанийсса Москавуллал университетрал журналистикалул факультет.

Зий ивкIссар колхозрай, Ккуллал райондалул «Чанна­цIуку» тIисса кказитрал корреспондентну.
Ванал цалчинсса хаварду, макьалартту дурккун дур райондалул кказитрай ва «Дусшиву» журналданий 1963 шинал. Гания шийнмай ванал цайми-цаймигу хаварду бувкссар «ЦIубарз», «ЧIавалачин» журналлай.

АбрекIлул итабавкьуссар прозалул цалалусса жужругу: 1986 шинал – «Къягъул багъ», 1991 шинал – «Буран», 1994 шинал – «Кьисас», 2000 шинал – «База ва барзу», 2009 шинал – «Бургъил душ».

АбрекI Къянчиев 1996-ку шинал кьамул увссар Аьра­сатнал Чичултрал союзравун. Ванал хIалал дурссар «Да­гъусттан Республикалул культуралул лайкь хьусса зузала» тIисса бусравсса цIа, ДР-лул ПаччахIлугърал Совет­рал ва ДР-лул Культуралул министерстволул чулухасса ХIурматрал грамотартту.
1987-ку шиная шийнай хIакьинунин Ибрагьимлул арс АбрекI Къянчиев зий уссар Ккуллал райондалул «ЧаннацIуку» кказитрал хъунама редакторну.


АбрекI Къянчиев

Чарайщарнил арсру

Чарахун нанийни ниттил на, цищала увцуну, чарахаллил хьхьичIсса шанбачIулул майданнив аьлахълан кьаитайвав. Мукун цалами оьрчIру кьабитайва цайми ниттихъалгу: яслилий кунма, чIявусса оьрчIру цачIун шайва. Жу жула нитти­хъал, ччатIгу шавхьун, жуннасса гургри ласун бачияра учиннин тIуркIу тIун бикIайссияв.
Хъуни хъанахъиссаксса жу га шанбачIулийн жувалугу бучIайссияв, гиккун ниттихъащал букIлай вардиш хьуну, чIявусса оьрчIру цачIун шайва. Гикку дус хьура на Шамиллущал ва Кьурбаннущалгу. Чарайщарнил чара къалавхъсса кьинирдайгу жу шамагу, га шанбачIулий цачIун хьуну, тIуркIу тIун бикIайссияв. Ца мукун чарагу къалавхъсса, дагу-дарщусса кьини жу гикку бялахълай буссияв. Ахттая чул хьусса чIумал, цукуннив язухъсса чIуний, зума тIисса кунма, жуйнма оьвтIисса чIу чIюхлан бивкIунни. Жу вичIи кIюла дарду. «Да-а-а, Шамил! Ттул чанна цIукуй! Ина чув ура, бавал!» тIисса чIу хьунни. Жува яла хъунама Шамиллул, цалла цIа баяйхту: «Шикку ура, бавай, шилу аьлахълай! – куну, гьир-гьир тIий, кьюлтIсса хъяхъаву дуруна. Амма ялагу: «Кьурбан, ттул чIа тIи мурадрал ххаришивуй! Ми вила мюрщими уссурвалгу ххал бувну, ачукьай шавай, жула ужагърай нур дизан дан!» – тIисса гава чIу хьуна.
– Щил ужагърай нур дизан дан учIава, бавай!? – Кьурбаннулгу макрузансса хъяхъаву дуруна.
Хъунма хIал къалавгун ттуйнгу гукуннасса оьвчаву дунни. Га букьвасса чIу чарайщарнил бушиву жун бувчIуна. Жува цуманаллив увкуна:
– Бачи, чара къалавхъун, оьннасса кьини чарайщар щяйтIантрал дуллайрагу да­къарив ххал дан гьаннуча, – куну…
Жу хIаллих, шярлу бугьан нанисса ччитри кунма, чIу къахьунну чурттурдайх лавхъун чара бивхьусса хьулухун бивру. Лагмава бурувгру: чарал гъунттух, чарайщар щядикIайсса кIанттай, га дахьра-дахьра хIисав хъанай дия; га, иттав лухIисса лачакгу диян дурну, ссаллив пикрирдай архну дуруглай дия. Гукун цихухра цурда ларгун, пашманну жун га тачIав къаккаркссия. Жул чIу бавну, жул чулухуннайгу дурургун:
– ХIакьину чара къалахълахъиссар. Мукун учара ниттихъахьгу! – куну, кIуврал чIяхълил лухIи лаган бувсса мурцIув пIякь диркIун дуруглан диркIунни.
– Ина жуйн оьвтIий диявхха, утти циван лихъан буллай дура? – увкунни Кьурбаннул.
Га, ссаярив ццах кусса куннагу хьуну, жух цIитI диркIунни.
– На зуйн оьвтIий?… На зуйн оьвтIий?! На зуйн …
– Кьурбан! ОьрчIругу буцача, нану! – тIий, цу ия туну? Бачи, бачи, ва авлия хъанай диркIун дурча!
Кьурбан жугу хъиривну чур­ттайх увчIун авчуна.
– БацIи! БацIи, ниттилхъул! БацIи, – тIий, чарайщар лергълийсса чIунищал жул хьхьичIун дурккунни.
Жу бавцIуру. Кару дургьуну чарахун бувцуру. Ла­хьхьу­яцIакулла лекъарщуннасса бярал цIарал вилахнил лагма щябивтру.
– Кьурбан ина урав? – цIувххунни ганил Шамиллухь.
– На Шамилла.
– Шамил!?..
– Гьай! На Шамил икIан кунасса акъарив? – Шамил ганил иттав чIявукIулну цIитI ивкIунни.
– Ура, ттул арс, Шамил угума яла ххуйсса икIан кунасса ура.
Шамиллул бакIрая кьяпа бувкьун, хъюрухъ багьсса чIарардайхгу ках куну, ганал бакI хъазамравун лякIин дунни.
ЧIалай дия ганиву ца дард душиву. Амма ганил ярурив кьавкьун, атилшиврул хъисвагу цIай бакъа бия.
– Шамил? ЧIивима хъунану, хъунама чIивину… Ай, дуниял!.. Ина – Кьурбан, ина – Абакар. Зу шамагу – ттул арсру.
Ганил жул цIарду утти бигьану кIул дуруна. Жу шамагу цичIанма лякIин бувну, ххира-ххуй буллан диркIуна. Чара къалахъай кьини духьурчангу:
– Арсру бувкIсса кьини къалавхъсса чарал ци байссар, – куну, дирхьунни цIу.
ИникIма дай гъунттула дур­ккунни иникIмалул дурцIусса тIаннул кьали. Дунни иникIма. Гайннуя жун шамуннаннагу шархьунни хъинну нахIусса шанна гурга…
Гания махъ гьарца кьини кьунниялай чарайщарнил жуйн оьвчинтIиссия – ца-цаннин ца-ца гурга.
Ларгуна шинну. Жул дарсру, дялахърурдугу цайми хьуна. Хъуни хьуну, чарайщарничIату гургри ласун гьангу нач шайва. Къуртал барду школа. Ца-ца чулийнай ца-ца тIиссакссагу, кув институтирттавун дуклан, кувгу личIи-личIисса давурттай зун бивкIру. Ларгуна ялагу цаппара шинну. ХьхьичIава кунма, гава шанбачIулул майданнив цачIун хьуру. ЖучIан щарнил арамтал букIлай: «Ча бувкIру!» – тIий, жул дуккаврия, даврия цIухлай а-ия буллай бур. Жул дянив авцIусса хIаписарнал янналувусса Шамил ур ляличIину чIалай. Микку жул ялун дуркIунни лап дугьара хьусса чарайщар, аьсавгу лув дизлай.
– Ча бувкру, ттул арсрув! – куну, каругу дургьуну, га ШамиллучIаннай хьунни.
– Шамил, ттул арс, ина утти командирну усса урахха, тихах тай ттул оьрчIрувагу къахьуна бавкьурив?
Укунгу куну, цукуннив ялгъузну бакI кьус риртуна. Ттул чурххавух бявкъусса зурзу бувххунни, якьама хьуна.
– Ва ххуллух хьунакъабавкьунни, ХIурун-бавай. Балики уттиний хьунабакьин, – вайксса шинну ларгун махъгу арсурваврах ялугьлайсса ниттил дакI къагъагъанмур увкунни Шамиллулгу.
– Хъинни, ттул арсрув. Бу­хьхьияра, бавалхъул, зулла оьрчIшиву дакIнин рутан, ца-ца гурга ласун чарахун.
Жу буру ХIурун-бавал дяъвилия зана къавхьусса шамагу арснал цIарду дирзми. Дяъвилия зана къавхьуминнал цIарду дирзсса жул шяраву кIиттурша оьрчI цаймигу уссар.

ЧIиппир ва чумарт

Ссят дурусну ацIния цара хьусса чIумал Зулайхат колхозрал бухгалтериялувун, цила даврийнмай, зана хьуна. Гиву, кказитругу ккалай, столданух щяивкIсса, цинна цIа-бакIгу къакIулсса къужлухь ивзрав-уравгу куну, мурцIувсса столданух щябивкIуна. Га бу­ххайхту, къужа ивзуна. Гъи духьурчагу, каххурттавун кару къадуркIунна, ялунна дуртсса пIалтIугу, ссукь-ссукь куну, къулай дурну, къатлувух къуццу бувна. Зулайхатлул тIурча, ссятрахгу бурувгун, цихьвасса чIиви сумкалува дагьани дурккуна, мурцIувппайгу кIура бавну, чIюлу хъанай булувкьуна. ЦIай-цIай тIисса ххаллу дусса ятIул-оьрчIи мурцIулула чIалачIисса, михьлишалттуй ятIул бищун бувсса кIиз, кIюла-лахъи кIисри буклай, парх-парх бикIан бувна. ИттацIанттугу, кIи-кIисри буклай, цIубарзру кунна, саргъунну ккуртта дикIан дуруна. Ца кIюла-лахъи чиллува ятIул ришлашисса крем витIянхърайн ду­ккан дурну, байл кIиссурах щала лажиндаравух дургъун, ссуку дуруна. Ганил симан гъилинакI кунма бивтсса зуруйн дурккуна, исвагьи хьуна. ЧIюлу хъанахъисса Зулайхат хIисав хьувкун, къужлул:
– Гьалмагъай учIан найвагу акъарив? – куну, цIувххуна.
– Гьалмагъай?! – Зулайхат къужлух аьжаивну бурувгун. – Вингу ча кIулливар ттул гьалмагъай усса-акъасса? – куна.
– Жагьилшиву, ттул душ, жагьилшиву. Гьалмагъай акъа­сса буссания, шивун ттинин, ци-цигу багьанттугу ляхълай, вил ххуйшиврух ябитан цимиягу жагьил учIантIиссия. Найран нарза ласунми тIутIив кунна, жагьилтурангу душру буми кIантту хъинну кIулну бикIайхха.
– Гьа, мукуннив иш бикIай­сса… Вил цикIуй мурадвагу бакъассияв, буттауссу? – къужлул махсара хас къабивзун, Зулайхатлул чIу бахханану ганахь цIувххуна.
– Мурад? Мурад буссия… зун кассир хьунсса инсан аьркинну усса ур. Микку зунсса тамахI буссия. – Къужлул укун чайхту, чIюлушавугу кьариртун, Зулайхат ганах пIякь бивкIуна. Яла, ятIу-ятIулгу бичлай, хъяхъаву дуллай булувкьуна. Ганил яру жагь хъяхъаврил мукьавун бахьлаглай, жагьгу пар чайва. Ккур­ккисса чIаврдайгу лажиндаравун хъиннура авур рутлатисса оьнтIуллив багьуна, зумувсса циняв ккарччивгу саргъунну чIалан диркIуна.
– Ина, буттауссу, на багъишла бити. ХIажиахIмадлул жучIава зун жагьил учIантIиссар куну, му учIаннин чIюлу хъанайявхха на бусса.
– Вар, гьалмагъайгу унува, цама жагьилнан чIюлу хъанахъисса?!
– Буцай душ бусса ухьурчагу, ганалмур душнияр нава оьккисса бакъашиву чIалансса хIарачатра буллалисса… ХIажиахIмадгу даврил иширавугу ци-цигу хъярчру буллан икIай. Ява, бутта­уссу, ттул хъяхъаврийн къаччан мабикIара, багъишла бити!
– ХIажиахIмад хъярч ххира­сса уссар, – тIий, къужагу, бакIгу тиху-шихуннай кIутIу дуллай, колхозрал председательнал бувсса хъярчирай дакIнийхтуну хъян ивкIуна.
КIинналагу диялсса хъяхъаву дурну махъ гай цаннащал ца кIул хьуна. Къужлун цIа Кьадир дия. Га хьхьичIава райцентрданий личIи-личIисса къуллугъирттай зий ивкIун ия. Утти, оьрмулул угьара хьуну махъ, арсурваврал «игьалагу», «шава щяикIу» тIий, пенсиялийн увккун, буттал шяраву цала къарищал щяикIан багьну ия. Амма зий вардиш­сса Кьадир, дачIи шин гьаннинна, шава хьуннав, ккурчIав хьуннав, бизар хъанай, чIири-хъунсса даврил хъирив колхозрайн занай ия. Колхозравугу, аькьу­васса духьурчагу, харжи чан­сса кассирнал даву дакъа дакъар увкуна. «Харж чIивинугу биччиба­къар, пенсиягу биял хъанай бур», – куну, Кьадир рязи хьуна. Зулайхат цамур шяравасса душ бия. Га колхозрал бухгалтерну зий бия. Институт къуртал бувну махъ зун бувкIун шин шавай дия. Ганил гьалмагъай Гьарунгу, гава институтгу ганияр кIира шинал хьхьичIва къуртал бувну, райцентрданий экономистну зий ия. Ганал лажин-цIагу Кьадирдун кIулну дакъая.
Кьадир зун айишайхту, гай цаннан ца хасиятралгума кIул хьуна. Хъярч бувайни хъярч байсса, аьркинний ххуйсса маслихIат ккаккайсса, насихIат бусайсса, кутIану учин, гьарца чулуха оьрму ккавксса Кьадир кунасса инсан ттинин оьрмулуву архIал ивзун акъая. Ганингу га ца ппу куна ххира хъанай ия. Унугу, ганал хасиятраву Зулайхатлун дакI къадакьлакьисса тIулгу дия. Га, кIапIикIрал ялувгу ацIлай, хъинну мюрш икIлан икIайва. Даврил тIалавшин га духьурчагу, ганал мюрш икIлакIаврий хъис дакI дакьлай дакъая. Арцу дачIлачIисса чIумал, ца-ца жагьилнал къуруширттал хъирив­сса кIапIикIру гиккура кьаритлатисса чIумал, Кьадирдул учайва: «На ттуламур харж нукIува ласавча, вила харж биялну ласи», – куну. Ягу къурушрая кIапIикI чанну духьурча, ма куну, къуруш къадуллуну: «Хъуслин заллу, арцун ккал ххирассар», – тIий, кIапIикIру ккалан икIайва.
Ца ппурттуву ганал Зулайхатлун абадлий хъамакъаритансса дарсну хьунсса тIулгу дуруна. Муна муниятуссар щалва хаваргу.
Бигьалагай кьини гъан хъанай дия. Га кьини Гьаруннул Зулайхатлухь цува ганил хъирив учIанссагу бувсуна.
Хамискьини, Гьарун учIан­нинсса хIадуршиннагу дан, Зулайхатлул Кьадир арцул хъирив банкрайн документирттащал тIайла увккуна. Банкрая зана шайхту, Кьадир тIайлана председательначIан увххуна. Укунани ганал цал арцу сейфраву дишайссия, яла гай чун, ссан харж данссарив ведомостьру тIалав буллан икIайссия.
Кьадир ялун уххайхту, председательнал:
– Ласав арцу, буттауссу? ХIакьину ина гайннал ттинин акъачIин ччяни щаллу увну урав къакIула?! – куна.
– Лагу-ласав, ХIажиахIмад, лагу-къаласав.
– Мукун тIисса ци тIиссар?
– Ци тIиссар учиви. Арцу дуклакисса чIумал, ялун урган сахIибул хайр дусса ца жагьил увкIун, ттун га гивах зий чуяв хIисав шайва, увкIун, буттауссу, кумаг бакьай, сарану чара бакъа зана даннача, шаназарда къуруш дула увкуну, миннат бунни. «Саранунин ссавур дарча, миннатгу къабуллайна, вилами ларсун гьанссарахха», – учав. «ЦIана кассрай арцу дакъар тIар, цамур кIанттай ххал дуллай занарчагу, чIал хъанай ура», – увкунни. Нагу, ва адамина инсан, ца анаварсса иш бакъания, ваксса миннат къабулланссия куну, ласича, бартбигьа вила мурад учав.
– Вар, яру ххуй бивзун дулав уча?! – ХIажиахIмадлул Кьадирдух яру пIярх бивтуна. – Расписка ласав?
– Чичлай ия, – Кьадирдул ка галай дуруна.
– КъакIулли, буттауссу, къакIулли, ина аьжаивса къел дурну дур. Мукунсса чIумал чумартшиву чагуртшиврийнгур дуккайсса, – куну, председательналмур жуав къуртал дуруна.
Кьадир цичIана увкIукун, Зулайхатлул:
– Гьай, увкIрав, буттауссу. Хъинача ина хIакьину чIумуй щаллу хьуну,– куну, Кьадирдухьхьун, яхI-яхI бувну, ведомостьру буллуна.
– Ведомостьру бурив? Вай цалсса сейфравунмай букьаннача, ттул душ, – куну, арцун хьумур ганихьгу бувсуна.
Зулайхатлул яру бяр-бяруксса хьуна…
Гьарун учIаннин цила дан нанисса хIадуршинна личIан най чIалачIисса ганил дакIнива аьжаивсса чIурду зяй-зяй тIий личлан бивкIуна. Кьадирдун бюхъайва гай махъру къабавну бикIангу, бюхъайва, бавну, къулагъас къадурну дикIангу. Га, ведомостьругу сейфраву бивхьуну, увккун лавгуна.
Буржирай арцу ларсъсса жагьил учIанна увкусса кьини я кIюрххил, ягу ахттайнай къаучIайхьукун, Кьадир пикрирдахун агьуна: «Мяйжаннугу, вай инсантурал тIийкун, нава аьйкьурвав?! ДакIнил на бяйкьуну ша ласун къаитайссиявхха, чурх кунна ва дакIгу хъуннар хьу­ссарвав?..».
Ахттайнссагу дуркуну, Кьадир даврийн лавгуна. Жагьил ялагу чIалай акъая. Даврий щяивкIун цаппара хIал шайхту, кьатIату машиналул чIу хьуна. Гава ппурттуву: «Гьарун, чаувкра! Барча машина!» – тIисса чIурду баллай бия. «Жула Зулайхатлул гьалмагъай Гьарун ухьунссар, ттивагу га цукунсса урив ххал аннача», – тIисса пикрилий, Кьадир кьатIув увккун авчуна.
– Буттауссу, чансса чIал шаврихлу багъишла ити. Гьакссагу, Лермонтовлул къаучирчагу, гьинтлуяргу анаварну левчуну най ивкIсса Гьаруннуяргу анаварну най ивкIра. Машиналул документру щаллу буллай ливчIунна, – тIий, арцу ларсма жагьил хьунаавкьуна.
– Ттун ина шиччасса ушиву, Зулайхатгу шикку бушиву махъри дакIнийн багьсса. Ттуйнна вихшала даврийнгу хъунмасса барчаллагь, – тIий, жагьилнал, ца далухIи ттирирхIуну, арцул ттуп хьхьичI бивхьуна. – Ма, буттауссу, дугу-дукки, Шиву, къаччан къабикIарча, чансса ссайгъат-магаришгу буссар. Ина арцу къадуллуссания, машина къабиривнува, утти бучIаннин ялугьлан багьанссия, – куну, «дарвачрах» цIуртти бусса шушлул бартгу чIалачIи бувна.
– Вихшала дакъассания, на вай къадулайссия, уссил арс, – куну, Кьадирдул, дугу-къа­дурккунура, арцу сейфраву дирхьуна.
Му чIумал ялун бувхсса Зулайхат, жагь Гьаруннух буругавай, жагьгу «чIиппир» Кьадирдух цIитI бикIавай, учинмур хъамабивтсса кунма, къагъ лавгун бавцIуну ливчIуна.
Шайхха оьрмулуву ца-ца укунсса дугъришиврул дарсругу.