Чани нурданул чирахъ

Маллай

Бархъаллал Маллай (МахIмудов Малла-МахIаммад) увну ур июль зурул 21-нний 1862-кусса шинал Бархъарав.
Цала чIумух бурувгун, Бархъаллал Маллай ивкIун ур мадара чантI увкусса, динийссагу, дуниявийссагу оьрму-элму цирив кIулсса инсан. Дуклай ивкIун ур цал Бархъарав, яла Кьукнив ХIажи-Муса-хIажинал мадрасалуву, муния махъ дуклай ивкIун ур Гъази-Гъумукгу. Мунал динийсса насихIатчину ва муаьллимну ивкIун ур ЧIаящиял МахIаммад-Апаннигу. Гъумук дуклакисса чIумал му кIул хьуну ур Гузунхъал ХIасаннущал ва миннал дянив хIасул хьуну диркIун дур цIакьсса дусшиву.

Гъумучиял ханнахъал тухумраясса ПатIимат тIисса душ сававну Бархъаллал Маллайл бакIрачIан бувкIун бур мадара­сса затру. Хъиннува чIявусса бувкIун бур цила ПатIиматлул бакIрачIангу – Маллайх хьусса, амма чулийн къадурксса эшкьилул къашавай хьуну, жагьилсса оьрмулий ПатIимат бивкIуну бур.
Вай кIинналвагу поэзиягу хъунмурчIин хIасул хьуну бур му бакIуйн къадурксса эшкьилул гьанулий.

Цува Маллай ккакканнин, ПатIимат­лун эшкьи хьуну диркIссар тIар мунал караматсса чIуних – Гъази-Гъумучиял Хъун-мизитраву акбар тIисса, хутба ккалакки­сса чIумал.
Маллай цувама ивкIун ур цахухва цува лавгсса, хъинну диндалухунгу агьсса, иминсса, сайки лявкIусса инсан. Цува заллусса мадраса мунал тIивтIуну бивкIссар тIар цала буттал шяраву Бархъаравгу. МуначIа ккалай бивкIсса мюталинтурал дакIнийн бутлатаврийн бувну, Маллай ивкIун ур хъинну сахаватлув­сса, дакI-аьмал уздансса инсан. Цанна ларсун бувкIмургума мунал дачIайсса диркIун дур миски-гъаривнайх, ятинтурайх, нюжмардий цал цачIанма хъамалу оьвчайсса бивкIун бур мукьцIалагу мюталиннайн. МуначIа мюталинну ккалай ивкIун ур жула лакрал цIанихсса чичу, аьлимчу Заку­хъал Курдигума. 1918-кусса шинал Маллайл цаннийва лаивтун ивкIссар тIар, Гъумучи чIумуйнусса кIяламиннахьхьун лавгун бивкIун, зунттавух хьуну, ялавай ливхъун най ивкIсса ХIавинахъал Саэд.

ПасихIсса чIунил заллу Маллай чичай­сса мукъувугу иялну пасихIсса ивкIун ур.

Ттуяту ссалам

Ттуяту ссалам хьуннав,
Эшкьилул хатI бивхьусса,
Аьнбарданул кьанкь дусса,
Мискирал кIунтIа тIисса.

Аслан-ханнал къапулий
Яшмилул чивчу къуппай,
Арнил гьавалул ливну,
Нагу къуману ура.

Пюрундалул чIюйлуву
Биканахъал ссурухIий,
Хьхьирил зуманив ливчIун,
ДакI хъювусулну ура.

Ханнахъал хан къалардай
Чани нурданул чирахъ,
Арнил ятагърай ливчIун,
МахIрумну ливчIун ура.

Эшкьилул кIутIу тIисса
Гъумучиял ярмукIа
ЦIан ттуруллул бувгьуну,
Панану ливчIун ура.

Ччаврил тIутIул майданну
Зунттал аьтарттал ливну,
Авлия хьусса дакIний
КIулши дакъану ура.

ЗучIан чагъар чичинсса
ДакI дакъари, уссурвал,
Дардирдал дурцIу дакIний
КIулши дакъану ура.

***
Азар дури, ххуй душ, ттул хханххираву,
Вин ва ттун кIулнугу, щинчIав къакIулсса.

КIул дуван къашайсса цIуцIаву дури,
Луттирдайн урувгун, дарман бакъасса.

Аьзиз качар чурххайн хIал бувккун бури,
Эбадат дувансса кьудрат дакъари.

Алжаннава дуккай аьжаив сурат,
Дарман ци бувави ва аьзабиран?

Мусанниптал бавтIун, дарман барчагу,
Чулийн дуккавивав вил ва ттул эшкьи?

Чулийн къадуккансса эшкьи къахьуннав,
Я раппий, ттул заллув, ина ччисса дус.

Чулийн къадуккансса ччаву къахьуннав,
Я раппий, я заллув, на ччисса дуснан.

***
…Агь, ттул маз буккивуй
вихь дакI дарчIусса,
Валлагь, хIал лавсунни качар чурххая.

Гъилисса бургъилух ттурлу дирхьунни,
Ттул бакIраву яру мукьал кIунтIа тIий.

Чаннасса кьинирду цIан хъанан диркIри,
Гьарта дунияллий дакI къума ларгри.

Агь, ттул дакIнил тIутIий, ттул янил чаний!
Шярал хъаннил мукъуйн вих къахьувияв.

Ца хьунавав, ххуй душ, вил ва ттул эшкьи,
Чулий дукканавав ва жулла ччаву?

Ява ххаллил машав…

Ява, ххаллил машав, гъумучиридуш!
Вил хъирив акъаяв Азайнив увкIсса.
Вил хъирив занайна зиясса оьрму,
Элму тасрип дуллай цIу дуллайявча.

Ттун хъами ва чартту цава-цассия,
Дуснан ччимур банъяв на вих урувгсса.
Хъаннил хIилла-макру хъинну кIулссия,
Дуснал гужиралъя ихтилат бувсса.

Алжаннул хIурулъэн ина бунугу,
Вищал дакI къадачIин ттулгу тавбари,
Идавсил душра тIий ина бунугу,
Душ, вих къауруган арулва хъари.

Эшкьи, эшкьи тIисса вил гъалгъа цири,
ЧIарав щякъабивкIна, эшкьи шайссарив?
Ччаву, ччаву тIисса чагъарду цири,
Ихтилат къабувна, ччаву шайссарив?

Ина ттун къаккавкна, на вин къаккавкна,
Эшкьи-ччаву чая, дургьуну ххярхрив?
ЧIарав щякъаивкIна,эшкьи шайссахьур,
Эшкьи личIи дуван ва жула чIунни.

Ихтилат къабувна ччаву шайссахьур,
Ччаву батIул дуван вяъда бивссари.
На вил хъирив хьурча Азайнив увкIсса,
Утти хъинну бикIу, гъумучиридуш.

Мурадрай личIаннав, давлат хъун баннав,
Хъуншиврий личIаннав, биканахъал душ.
Ар-майдан гьартари – къума машара.
Къутанну хъунири – ккашил машара.

Оьрус маз къакIулли, турк маз къакIулли,
Ттунма кIулсса мазрай вихь буслай ура.
Ттуяту хьул личIа, ханнахъал бика.

Мяйра шинай

Ххуй душ, вин макIра ккавкмур
Хъиннува тIайлассари,
МакIрагу, чIихьрагу на
Вияту хаинссара.

Мяйра шинай мяйва махъ,
Ххуй душ, на вихь къабусав,
Нааьмрайнусса жаваб
МакIливу тIайлассари.

ВичIан чагъар къачичав,
Эшкьи-ччаву хьуннав тIий,
ЧIарав хавар къабусав,
Ттух буругу увкуну.

Ина бурумагара
Ттул чулухунмай, ххуй душ,
Чагъаргу мачичара,
Эшкьи-ччаву кIицI дурну.

Хьул личIа вин ттуяту,
Кьабити ихтилатру,
На, пакьирсса байчара,
Маутара мазралун.

Аллагьная хIаяну,
Инсантурая начну,
Хиянатну бурувгсса
Янин аьзав цIакьссари,
Мабуругара, ххуй душ,
Ина ттух хиянатну.