КIулшивурттайну ххуллурду тIитIлай

Май зурул 23-нний Аьрасатнал билаятрайсса цинявппагу школардай, дайдирхьунни Цасса паччахIлугърал экзамен. Дагъусттаннай гьашину ЕГЭ-рду дуллай ур 11 класс къуртал бувсса 12 500 ва 9 класс къуртал бувсса 46 600 выпускник. 2024 шинал ЕГЭ-рду дулавриву хьусса дахханашивурттая ва цаймигу тIалавшиннардая цIухху-бусу барду республикалий ОГЭ-рду ва ЕГЭ-рду сакин даврил масъаларттаха зузисса Дагъусттаннал региондалул информация ххал бигьаврил центрданул проректор, РЦОИ-лул каялувчи Аркаллаев Аскандар Маммадиевичлухь. Ва ххуллухьсса «Илчи» кказитрал хъамаличугу ва хьунни.

– Аскандар Маммадиевич, гьашинусса ЕГЭ-рду дулавриву цукунсса дахханашиву хьуссар?
– Аьрасатнал президент Владимир Путиннул тIалавшиннарайн бувну, 11-ми классирттал выпускниктурахьхьун ца экзамен цIуницIакул дулунсса каши дуллунни. Яни, ккаккан бувсса баллу ласун ва экзамен дулун къавхьу­сса, ягу экзамендалул хIасиллая рязи бакъасса оьрчIаща бю­хъайссар ца экзамен цIуницIакул дулун. Мунийн бувну, выпускниктуран экзаменнал хIасиллу кIул хьуншиврул ва цумур экзамен дулун багьлай бурив ххал баншиврул, кIира кьини ххи дурну дахханашивуртту дурну дуссар ЕГЭ-рдал расписаниялуву. КIицI лаган ччай ура, кIилчин дуллусса экзамендалул хIасиллу кьамул дуллалишиву, хьхьичI дуллусса экзамендалияр лагьсса баллу лавсун бивкIхьурчангума.
– Цукун ва щил ххал дигьайссар оьрчIал чирчусса давуртту?
– Экзаменнан тIайлану кьиматру бищуншиврул ишла дуллай буссар чIярусса техника ва технологиялул процессру. ЕГЭ-рду дуллалисса цинявппагу школардай буссар, телефонну ягу къадагъа дирхьусса цайми затру экзамендалийн къаласуншиврул, ми ххал дуллалисса къапурду (металлодетекторду) бивхьуну. Гьарица аудиториялуву буссар цайми школардаясса кIи-кIия учитель.
Экзаменнай дикIантIисса давуртту щинчIав щуркIал къахьуншиврул, цакуццуйсса шартIру сакин даву мурадрай, экзамен дайдихьлахьисса кьини выпускниктурал хьхьичI 9:30 ссятраву байбишайссар Москавлия дуркIсса давуртту чагъардай ришлай. Даву чирчуну къуртал дурну махъ гава аудиториялуву дулайссар учительнахьхьун. Учительнал сканировать дурну махъ, чагъарданий чирчусса даву тIайла дуккайссар архивравун, нажагьлий щак-щук тIисса чIумал ишла даншиврул. Гания гихуннай электрон журалийсса экзамендалул жавабру тIайланна лагайссар Федерал информациялул системалувун. ЕГЭ-рду кьамул дуллалисса школардай дуссар чIявусса функцияртту бусса уттизаманнул техника. Чирчусса давуртту щил дуссарив кIулну бикIаншиврул, системалул цилла электрон журалийсса давуртту штрих-кодрайн, реперный лишаннайн бувну выпускниктурал цIа-бакI, школалул код бусса бланкирдацIун дахIайссар.
ЕГЭ-рду ва ОГЭ-рду хIасул хьуну дуссар кIива бутIуя: цалчинмур бутIа — тестирдая, кIилчинмур — гьарта-гьарзасса жавабрая. Цалчинмур бутIунсса жавабру системалул цилла ххал дувай­ссар. Системалун кIулссар цума оьрчIахь цумур вариант дуссарив ва цуми жавабру тIайлассарив. Гьарта-гьарзану жаваб дулун аьркинсса,кIилчинмур бутIувусса даврин ккаккан дурсса комплектравусса бланкру диял къахьурчан, дулайссар ххишаласса бланкру. Ми бланкругу вайминнул штрих-кодрацIун дахIайссар. Масалдаран, литературалул экзаменнай дикIайссар 9-10 бланк.
Экзамендалул кIилчинмур бутIун кьимат бишлашисса давривух хIала буххан байссар 400-нийн бивсса учительтал. Ми кIул бувайссар экзаменнал критериярдащал.
Чагъардай рирщусса, кIил­чинмур бутIувусса, щил дуссарив къакIулсса, выпускниктурал цIа-бакI дакъасса, школалул код бакъасса давуртту ххал дувайссар учительтурал. Вагу хъанахъиссар экзамендалун багьайсса тIайласса кьимат бищунсса хIуччану. Экзамендалул цалчинмур ва кIилчинмур бутIул жавабирттал хIасиллу хIисавравун ларсун, булайссар Федерал системалул ккаккан бувсса аьмсса балл. КIилчинмур бутIувусса гьарица даву ххал дигьайссар кIийлла. Шамилчин давуртту ххал дувай­ссар лавайсса даражалий цинярда критериярду кIулсса хьхьичIунма экспертнал. Шама экспертнал ххал дурну, кьимат бивщусса давурттава хIисав дайссар гайннава кIиннал кьимат бивщуми давуртту. Му бакъассагу системалул язи дургьуну, жула региондалий чирчусса давуртту цайми регионнайсса учительтурал ххал дуван тIайла дуккайссар, мукунна цайми регионнай чирчусса давуртту жучIара ххал дувайссар. Давуртту, ххал дурну махъ, тIайла дуккайссар Москавлив. Шиккугу ххюва гьантта лагайссар ми ххал дуллай. Москавлив цIуницIакул ххал дурну махъ, ахттар дайссар регионнай экзаменнал заданияртту цукун биттур дурну дурив ва баллу цукун бивхьуну бурив. Цимур-ца хIисавравун лавсун махъ, ФИПИ-лул 100 балданул шкала сакин дурну бищайссар кьимат. Нажагьлий кьимат лагь бувну хIисав хьурчан, апелляция булунсса ихтияр дуссар. Экспертътурал комиссиялул ххал бувайссар циван, ци сававрай кьимат лагь бувну буссарив. Цал-цал апелляциялия махъ, учительтурал ца-кIива балл ялавай бувсса ишругу тикрал шай.
– Тестирдал лавайсса баллу ласурчан, булайссарив вузравун дуклан буххан ккаккан бувсса балл?
– Булайссар, тестирдан жавабру дулуншиврулгу куртIсса кIулшивуртту дикIан аьркин­ссар.

– Цукунсса ялув бацIаву дуссар ЕГЭ-рду дуллалийни зул чулуха?
– ОьрчIал кIулшивурттал даражалун лайкьсса кьимат бищуншиврул экзаменну нанисса пунктирдай дуссар (онлайн) ялув бацIаву. Телефон ишла дуллалисса ягу шпаргалкалия лахъан дуллалисса хIисав хьурчан, видеокамералул кнопкалий бивзун, му лахIза бацIан бувну, аьш дирхьуну ккаккан бантIиссар цумур пунктрай, цумур школалий ва цумур парталухсса выпускник уссарив низамрава уклай.
– Экзамендалийн ларсун увкIсса телефон ишла къа­дуллай ивкIнугу хIи­сав­ссарив низамрава уккав­рин?
– АьФ-лул Минпросвещениялул хIукмулийн бувну, телефон экзамендалийн ларсун учIаву низамрава уккаврин ккаллину дур.
– ТIайлассарив ялун-ялун ЕГЭ-рдал заданияртту захIмат хъанай дур тIисса хаварду?
– Дуккаврил шинал дайдихьулий учительтал кIул байссар экзаменнал тIалавшиннардащал ва миннул даражардащал. МуницIун бавхIуну, школалийгу, школалия махъ репетитортуралгу дарсру дихьлай хIадур буллай буссар оьрчIру. ХьхьичIсса шиннардий дурсса ххалбигьавурттал хIасиллайн бувну, кIулшивурттал даража лавайсса бушиву исват хъанай бур. ЦIанасса ппурттуву экзаменнал хIасиллу кIулшивурттал даражалун лархьхьусса дур.
– Ци аьркиншиву дуссар оьрчIру цайми районнайн экзаменну дуллан гьан буллан?
– Районнай ЕГЭ-рду дуллалисса выпускниктал чансса бухьурчан, шартIру хIасул дурсса, цачIанма гъансса цайми пунктру бусса кIанттурдайн тIайла бу­ккайссар. Агарда райондалий ухьурчан ЕГЭ-рду дуллалисса
15-20 выпускник, микку тIитIайссар пунктру.
– ЧIявуну цуми дарсирдал экзаменну язи дугьай выпускниктурал?
– Химиялул, биологиялул, обществознаниялул ЕГЭ-рду дуллалисса оьрчIру чIяву хьунни. Исват хъанай бур оьрчIаву вай дарсирдахсса гъира-шавкь ххи хьушиву.
– ЕГЭ-рду дукьан дарчан хъина-къахъина тIисса ихтилатру баллан бикIай. Ци учинссия ина миннул хIакъираву?
– На нава ЕГЭ-рдал тарап дургьусса инсанна. Вай экзаменнал дур чIярусса къулайшивуртту. Агьаммур мурадгу хъанай бур кIулшивурттал даража гьаз баву. КIулшивуртту дусса выпускниктуран ччимур вузравун буххан­сса, хияллу бартлаган бувансса ххуллурду тIитIлай бур. ХIасил, 11 класс къуртал бувсса оьрчIан цинявннан цасса шартIру хIасул дурну дур.
– Цукунсса тIалавшинна дуссар ЕГЭ-рду къадуллусса оьрчIру гьарзасса школалул каялувчитурая?
– Мукунсса оьрчIру бусса школардайн бивну, хъирив лаян аьркинссар минначIа дуклаки оьрчIан аьркинсса шартIру дузалну дурив ва ссан кумаг бан багьлай бурив.
– Резерврал кьини экзаменну дулун ихтияр щихь дуссар?
– Экзамен дуллалисса кьини къашавай хьуминнахь, багьана-савав дуну, экзамендалийн бучIан къавхьуминнахь, ларгсса шинал экзамен дулун къавхьуну, кIилчин дулун бувкIминнахь.
– Ци маслихIат буванна ЕГЭ-рдайн оьрчIру хIадур буллалисса нитти-буттан?
ХьхьичIва-хьхьичI оьрчIал ялув бацIаву, дуккаврил шартIру дузал даву. Компьютерду, луттирду ва онлайн-дарсру машан ласлай, репетитортурачIан оьрчIру занази бувну, кIулшивурттал гьану цIакь баву. Дуккаврил шинал дайдихьулия байбивхьуну, нигь-ццах къарутлай, оьрчIру ЕГЭ-рдайн хIадур баву.
– Буси виятува, оьрмулул ххуллия.
– На увссара Ккуллал райондалий Вихьуллал шяраву. Бутта (аьпа баннав) оьрмулухун хIухчуну икIайва, нину хIакьинусса кьинигу шяраву фельдшерну зий дуссар. Жул кулпатраву мукьва оьрчI буссар, ттуяр хъунмасса ссугу, ттуярва чIивисса уссугу, ссугу.
1996 шинал Вихьуллал дянивмур даражалул школагу къуртал бувну, дуклан увхссара Дагъус­ттаннал паччахIлугърал университетрал физикалул факультетрайн. Ттул захIматрал ххуллу байбивхьуссар нава дуклай ивкIсса университетраву, Информациялул ва вычислительный центрданул инженер-программистну. 2001-2009 шиннардий зий уссияв МахIачкъала шагьрулул администрациялул информатизациялул отделданул хъунама пишакарну, яла хъунаманал хъиривчуну. 2009 -2011 шиннардий — ялув кIицI ларгсса отделданул хъунаману. 2011 шинал март зуруй ттуйн вихшала дурна шагьрулул администрациялул информатизациялул отделданул хъунаманал къуллугърай каялувшиву даву. 2014 шинал на ивтунна ДР-лул Телекоммуникациялул ва связьрал министерствалул электрон правительство хьхьичIуннай даврил управлениялул хъунаману. 2019 шинайн ияннин зий ивкIра ва къуллугърай, властьрал органнал давриву электрон хIаллихшиннарду ва цифровизациялул даву дачин дуллай. Муния шийнай каялувшиву дуллай ура Дагъусттаннал Региондалул информация ххал бигьаврил центрданий.
– Барчаллагь ихтилатрахлу, дуллалимуницIун кабакьиннав.

Имара Саидова