ХIакьсса интеллигент

Ванил мархри нанисса бур
Сурхай-ханхъал агьлу-авладрая

Лакрал дянив бакъахьунссар Дагъусттаннал техникалул университетравусса чил билаятирттал мазурдил кафедралул каялувчи, филологиялул элмурдал кандидат, профессор Нажават (Жанна) Абуевал цIа къабавсса, къакIулсса. Вай гьантрай Жанна кIицI лаглай бур цила оьрмулул юбилей. Укунсса, гьарца чулуха уздансса, духIи-дуциндарал бувччусса инсантал дунияллийн буккаву Заннал жунна дурсса бахшишран ккалли дан бучIихьунссар. Жанна бур цуппа бавцIусса кIану чIюлу байсса, А.П.Чеховлул тIийкун, бакIгу, дакIгу, пикрирдугу ххуйсса хъамитайпа. Ванил иминсса ихтилатрах вичIи дирхьувкун, дакI аьчух дуккай, ххуймунийнсса вихшала-умуд ххишала шай. Бюхъай чIявучин къакIулну бикIангу, Жанна Сурхайханхъал наслулиясса душ бушивугу. Дур ваниву цирив ца ляличIисса харизмагу. Жанна ххирар лагма-ялттунан, дустуран, даврил уртакьтуран, чIахху-чIарахнан. Студентътурал дянивгу ванил хIурмат лавайсса бур.

Укун буслай бур Жанна цила мархрая:
«Ттул ниттил нину Пахай-ханум Имранбек ва Сарабижаханум Сурхайхановхъал душри. Вайннал Нана — ханум тIисса ца душ цамургу, шама арсгу бивкIссар. Ниттил ниттин ххуйну кIулссия лакку маз, къумукь маз, яру маз, чан-кьанну дарги ва лазги мазругу. Имранбек ва ванал кулпат 30-ку шиннардий гьар цимурцагу зерххуну, Къиргъизнавун гьан бувну, тийхва аьпалул хьуссар. Сурхайхановхъал фамилиялулшиврий цинна къак-щукшивуртту къахъанан ниттил ниттил цила фамилия Имранова дурну дия. Ниттил ппу ЖахIпаргу Гъумучиял цIанихсса Ахккуевхъал авладраяссар. Вай, кулпат байхту, Буйнакскалийн бивзун, кIикку ялапар хъанай буссия. Ттатта шяраваллил хозяйстволуцIун бавхIусса къуллугъирттай ивкIун ур мудан. Дяъви байбивхьусса чIумал «Заготшерстьрал» председательну ивкIссар. Бавал ссу Нана-ханумлул лас ивкIссар цIанихсса революционер – МахIаммад Далгат. Гъумукун цала иширттай увкIун унува, ваний ябавцIуну, эшкьи хьуну бувцуну бур. Вай МахIачкъалалив ялапар хъанай буссия, хIукуматрал дуллусса ххуйсса къатраву. МахIаммад тани лавайсса къуллугърай – ДагЦИК-рал председательну ивкIссар. ХIукуматрал укунсса къуллугъчитал гьармунил дузал бувну бивкIссар. Мукунсса къуллугъчи хIисаврай кулпатрал дуки-хIачIия ххуйсса диркIнугу, ттул бава Буйнакскалия дуркIсса чIумал, «Утти нахIусса шардаллил дукра дукан ци бакъар», – тIий, ххари шайсса ивкIун ур МахIаммад. Бавал жулла лакку дукрарду хъинну нахIуну дайва. ЖахIпар-ттаттагу, цала къуллугърал иширттацIун бавхIуну, чIявуну МахIачкъалалив укIлан багьлай, шихун изан най ивкIун ур. Марковлул цIанийсса кIичIираву, МахIаммадхъая арх бакъа, ххуйсса къатри ляркъуну, бачIи багьагу буллуну, ласун учIан икьралгу дурну, зана хьуну нанисса чIумал, ванан Нана-ханум, чIивисса душнищал къатравагу буккан бувну, кIичIираву бавцIуну лявкъуну бур. Ва диркIун дур чIявусса паччахIлугърал къуллугъчитал дуснакь буллалисса, 35-36 – ку шинну. Му мугьалттухьхьун МахIаммадгу иривну ур. Ттатта, ласун нанисса къатригу кьариртун, Нана-ханум ва душгу бувцуну, махъунай Буйнакскалийн увкIссар ва бусса оьрмулий кIикку ялапар хъанайгу ивкIссар. Тай ттаттал ласун най ивкIсса къатраву яла АьвдурахIман Даниялов ялапар хъанай ивкIссар цала кулпатращал. ЗахIматсса кьинирду ЖахIпар-ттаттал бакIрачIангу дуркIссар. 1942-ку шинал, щил бувссарив аьрза бувну, думургу зерххуну, мяйра шинай Карагандалийн тIайла увкссар, дуснакь увну, чагъар чичинсса ихтияргу зерххуну. Пахай-ханум ва Нана-ханумгу, цала хIарачат цивппа буллай ливчIссар. Ттул ниттил Наидал ца ссугу, ца уссугу бия. Буйнакск шагьрулухасса машгьурсса балай ттул ниттиуссил Ибрагьимлулли чивчусса. Му цIанагу Буйнакскаллал гимнран ккалли байссар. Ниттилссу Шарипат оьрчIал азарханалул хъунмурну зий бикIайссия, хIакьинусса кьинигу инсантал ва барчаллагьрай дакIнийн бутлан бикIай. Нину цаппара шиннардий зий дуссия МахIачкъалаллал 8-мур школалий, яла – Дагъусттаннал университетрал библиотекалуву. Ва кIулми уттигу ванил хъиншиврия буслайнма бикIай. ХIайп, хъуниминная цучIав къаливчIунни. Вай бусса чIумал, лагма бару бувсса кунма, гьармуния бурувччуну бикIайвав на. Утти ци-бунугу цIуххин, маслихIат банвагу цучIав къалякъай. ЦIана Ахккуевхъал тухумраву яла хъунмамур на бура».

Жанна цуппагу бувну бур Буйнакскал­ий, 1953 шинал, сентябрь зурул 28-нний. Ва чIивисса чIумал личIи хьуну бур ванил ни­ну-ппу, оьрчIнийсса шиннугу ванил ба­ва-ттаттачIа ларгун дур. Ми чIуннугу Жан­нал оьрмулуву хъинну чаннасса, тIа­аьнсса, оьрмулухун дакIний личIансса хьу­­ну дур.
– Нину-ппу личIи хьусса чIумал ттун шанна шин ва дачIи дия. Нину му чIумал МахIачкъалалив Хъаннил пединститутравун дуклан бувххуна. Ганил дуклан ччисса бувсукун, ттаттал увкуну бия, ттуща вин цамур кумаг буван къашай, жу ва душ жучIава ябанну куну. Укун на бава-ттаттащал, шиккува архIал ялапар хъанахъисса Нана-ханумлул кулпатращал, хъунма хьуссара. Ттун ппу акъашиву асарвагу къашайва, гьарица чулуха ттухсса аякьа хъуннасса дия, на цинявннал хъихъи бивтун бивкIра. На 3-мур классраву дуклакисса чIумал ттул нину ттаттал щар буллуна университетраву дарс дихьлахьисса ДучIиясса Арчилаев Шамиллун. Берлиннайн ияннин дяъвилул ххуллу бивтсса, дяъвилий ца каницIагу хьусса адамина ия. Ттущалгу ххуйсса икIайва. Мукьилчинмур классраву на ниттил цичIанма МахIачкъалалив бувцунав. Ряххилчинмур класс къуртал байхту, ттуцIун аьдат хьусса ттаттал, бизар хъанай уну, на махъунмай Буйнакскалийн бувцунав. 1970-ку шинал кIикку на къуртал бувссар Лениннул цIанийсса ца яла сий думур 1-мур школа, – буслай бур Жанна.

Дахьва школагу къуртал бувну, экзамен­найн хIадур хъанахъисса чIумал, Буйнакс­калий аьрщи сукку хьуну, Жанна дуклакисса школагу лекьа-пIякьу хьуну бур. Вайннал выпускрал вечергу хIаписартурал клубраву дурну дур. Жаннал хиял бивкIун бур журналистнал пиша язи бугьансса, амма тани ва факультет Дагъусттаннайсса вузирдаву къабивкIун бур. Жан­нан бувчIлай бивкIун бур цуппа, жагь­илсса душ, цайми шагьрурдайн къаита­бакь­интIишиву. Мачча-гъанминнан ва, цала, хIакинтурал, династия дачин дан, медициналул институтравун бувххун ччай бивкIун бур. Медициналийнгу дакI кIункIу къархьуну, Жанна бувххун бур Дагъусттаннал университетрал чил билаятрал мазурдил факультетрайн, ингилис мазрал отделениелийн. КIилчинмур курсрай дуклакисса чIумал, оьрмулул 19 шинаву ва щар хьуну бур . Жаннал лас Гъумучатусса сий дусса Абуевхъал агьулданиясса ХIасан-ХIусайннул цIа къабавссагу чIявусса бакъахьунссар. ХIасан-ХIусайн Ростовуллал паччахIлугърал университетрал юридий факультетгу къуртал бувну, МахIачкъалалив прокуратуралий зий ивкIун ур. Кулпат бувсса чIумал ва зий ивкIун ур КГБ-лул органнаву, микку ларсун дур полковникнал чингу. ХIасан-ХIусайн ца-кIира шинал хьхьичI дунияллия лавгунни. Вайннал бур ца арс ва ца душ, мукьва оьрчIал оьрчI. Абуевхъащал хIала-гьурттуну бивкIсса цинявннан кIулну бур ХIасан-ХIусайннул ва Жаннал кулпат ца яла интеллигентнаймур кулпат хIисаврай.

Институт къуртал буллалисса чIумал Жан­на кIилчинсса оьрчI бан чIун диявай бивкIун бур. Дазул кьатIаллил литературалул аспирантуралувун буххан ччисса ванил хиялгу кIива мюрщисса оьрчIащал дузрайн буккан бан къавхьуну бур. Так 1986-ку шинал Н.Крупскаял цIанийсса Москавуллал областьрал педагогикалул институтраву къуртал буну бур ванил аспирантура. Мура шинал дурурччуну дур филологиялул элмурдал кандидатнал диссертациягу. ЗахIматрал ххуллу Жаннал байбивхьуну бур 1977-ку шинал пединститутраву хъунмур лаборантну. Мичча тIайла хьуну, ассистент, хъунмур преподаватель, кафедралул доцент тIий, профессор хьуннин циняв шачIантту би­в­тун бур.
– На гъирарай лагайссияв даврийн, уттигу лагара. Ттун ххирар зун, ххирар ттула даву, кафедра, студентътал. На вайнная тачIав къабуххара. ХьхьичIазаманнул румуллал философ Сенека ивкIссар: «Уча других, мы учимся сами», – тIий. Мукун, студентътуран лахьхьин буллай буна, навагу лахьлай , цIунилва цIунил ахттар дуллан бикIара элму, – тIий бур Жанна.

АцIния мяйра шин хьуну дур Жаннал пединститутраву зий. «Ва ттул кIилчинмур къаттану хьуссар», – учай цилагу.
Студентътурангу ххирар Жанна. Цимирагу шин ларгун махъгу бучIай ва ккаккан, ваничIан биян. Барча бай цинярдагу байраннай.
1995-ку шинал, Техникалул университетраву цIусса чил билаятирттал мазурдил кафедра тIитIлай буну, Жаннайн шиккун оьвтIун бивкIун бур. Гьай-гьай, цила захIматрал ххуллу байбивхьусса ва чIярусса шиннардий зий бивкIсса институт кьабитан Жанна рязи къахъанай бивкIун бур. Гьарзат аьркинсса, винна ччисса куццуй дуллай, гьануцIакул инава буллантIиссара кафедра тIий, лахIан бувну бур. Мяйжаннугу, шиккусса кафедра ванил гьарзатрал ялув цуппа бавцIуну бувну бур. Хъуниминналгу ваницIун кабавкьуну бур. Мунияр шихунмай, хIакьинусса кьинигу, ва кафедралий каялувшиву дуллай бур. ТачIав пашмангу къавхьуну бур шиккун бучIаврия.
Жаннал кIунттила дурккун дур 160-нния лирчусса элмийсса давуртту. Ва лайкь хьуну бур « АьФ-лул Ларайсса пишалул кIулшивуртту дулаврил хIурматлувсса зузала» тIисса бусравсса цIанин, Ломоносовлул ва «За заслуги перед ДГТУ» тIисса медаллан, Аьрасатнал КIулшивуртту дулаврил министерстволул, Дагъусттаннал культуралул министерстволул чулухасса хIурматрал грамотарттан ва цаймигу наградарттан. Яла бюхттулмур наградалун ванил ккалли бай студентътурал чулухасса барчаллагьру.
Жанна хъанахъиссар Аьрасатнал Чичултрал союзрал , Аьрасатнал Журналистътурал союзрал, «Къапкъазуллал чичулт» тIисса организациялул член, «Союз российских писателей» тIисса организациялул председательнал хъиривмур. ЧIявучин кIулссар Жаннал ххаллилсса шеърирду чичайшивугу. Уттинин ванил итабавкьуссар цимивагу шеърирдал жужру, итабавкьуссар прозалулссагу. Цила бусласимунийн бувну, шеърирду чичлан ва байбивхьуну бур 45 шин хьуну махъ.
«Молитва», «Дагестан – любовь моя и боль», «Такое происходит иногда», «Дагестанская сага» ва чIявусса цаймигу жужру итабавкьуссар, цаппара Москавлив, цаппара Дагъусттаннай. Жаннал шеърирду бур бюххансса, асар хьунсса.

Букъавсун къабучIир, Жанна 2000-ку шиннардия шихунмай М. Илиясовал цIанийсса «Дараччи» фондрал ца яла яргмур, хIурматраймур член бушивугу.
– На ххарину бикIара лакрал масъаларттаха зузисса, жула ниттил маз буруччаврил ялув бакI цIуцIаву дуллалисса, лак цачIун буллалисса фонд буну тIий, навагу му фондрал член буну тIий. Цила чIумал ва сакин бан дакIнийн багьсса, аьпа биву, Мариян Чибиевна аькьилсса хъамитайпа бивкIун бур, алжаннул ххари баннав цув.
Ихтилат къуртал буллай, цинявппагу Жанна ххираминнал цIания барча тIий бура ванихь оьрмулул юбилей. ЦIуллушиву дулуннав вихьхьун, лакрал ва Дагъусттаннал бусравсса душ! Ябаннав ина Заннал!

Андриана Аьбдуллаева