Гьанулул глаголлая причастияртту ва деепричастияртту  ляхъаврил низам

Лакку мазраву гьануми глаголлу, яни цайми махъру ягу бут1ри х1ала бакъасса (непроизводныйсса) глаголлу  гьарзасса бакъассар – ми бур 200-ннич1ан бивсса. Миннуяту шайсса лич1и-лич1исса  формарду  хъинну ч1ярусса  дуссар. Ми цирдагу  царай шайссар глаголданул мархлуя, гайми – причастиярттая ва деепричастиярттая. Причастияртту –  прилагательныйрттаха  лавхьхьусса, затрал лишан, хасият  ккаккан дайсса махърур, му лишангу  затрал давриц1ун, мунин хьумуниц1ун   дарх1усса лишанни: ларкьусса нуз, т1арт1сса янна. Деепричасттиярттал т1урча ккаккан байссар давриц1ун, иширац1ун  бавх1усса  затрал х1ал, затран хьумур:  нуз ларкьуну дур, янна т1арт1ун дур. Ми лахьлай бур  х1ал, хасият ккаккан  дайсса,  мува суффикс —ну  бусса  наречиярттаха.

Лакку мазрал словардаву  глаголданул гьанумур форману  (бак1рац1-махъну) ларсун дуссар, оьрус мазраву кунна, инфинитиврал  форма. Инфинитивгу лакку мазраву шанма  журалул (видрал) буссар. Цалчинмур жура  – даву ягу иш чулийн бувксса, цал хьусса бушиву ккаккан байсса,  уч1ан, ласун, чичин кунмасса. Му журалийн лингвистикалуву результатив ягу перфектив т1ий бур.

Мува мархлуя,  ахирданийсса —ан, —ин, -ун букьан бувну, мунин к1анай суффикс -ава- ххи бувну шайссар ч1ун-ч1умуй тикрал шайсса  ягу мудансса даву, иш ккаккан байсса инфинитив,  уч1-ава-н, лас-ава-н, чич-ава-н  кунмасса. Му журалийн лингвистикалуву  повторный вид  (тикрал жура),    т1ий  бур.

Мува глаголданул   мархлул хъирив    суффикс  —ла-  ххи бувну  шайссар   дуллалисса даву,  хъанахъисса иш ккаккан байсса шамулчинмур журалул инфинитив, ук1-ла-н, лас-ла-н, чич-ла-н кунмасса. Му журалийн лингвистикалуву  дюратив,  длительный  вид т1ий бур.

Гьанумур словарданул махъну, бак1рац1-махъну  ккаккан бувну буссар видрал цалчинмур жура (перфектив, недлительный вид), мунич1а дуллуну  дуссар   му мукъул цинярда  мяънардугу.  Махъми  формарду дуллуну дуссар, ч1явумур ч1умал мяъна ккаккан  къадургу,  цалчинмур  формалул жура  бушиву бувсун  ( чичаван  повт. вид гл. чичин; чичлан   длит вид гл. чичин куну) .

Глаголданул видру даххана шайни, миннул  мархравусса  бавщу ч1урду (согласныйрду) лагал хъанангу бик1айссар: уч1ан // ук1лан, шашан //шахьлан, даххан //дахлан, баттан // батлан. Ца-ца ч1умал  видрал журарду  цамур мархлуятугу шайссар: учин,  учаван // т1ун, хьун, шаван // хъанан.

Цаппара глаголлу буссар ца мукъуйну учайсса шамулчинмур вид дакъа дакъассагу: нан, зун, х1ун, ччан, ч1алан, ц1алан  кунмасса. Амма вайннулгу дуссар кумаграл глаголлу ишла бувну хьусса  гайми видругу, масала: ч1алан бик1ан // ч1алан бик1аван // ч1алан бик1лан.

Ва ххуллухьсса  жула ихтилат перфект  видрал причастиялул ва деепричастиялул формарду ишла даврияр – ми цукун шайссарив ва ми ишла давриву цукунсса гъалат1ру (цалийн къабуч1авуртту) дуссарив ккаккан баву.  Цанчирча, вай формардая  ляхъайссар  ч1ярусса цайми  синтаксисраву ва морфологиялуву агьамшиву дусса  формарду.

Жула словардаву (С.М.Хайдаковул, И.Х.Абдуллаевлул)  деепричастие ккаккан бувну  буссар словарданул статьялуву, грамматикалул помета х1исаврай: уч1ан  (увк1ун); чичин (чивчуну). Вай формарду ишла давриву, чичавриву гъалат1 къахьун, словардавунувун  бурган  багьлагьиссар. Мува куццуй лич1и-лич1ину ишла буллай бур  причастиярттугу: цавайннал мархлул хъирив буну, цавайннал – му бакъанма: лавг(сса) – лавгу(сса), чивч(сса) – чивчу(сса). Укунми  «бунагьругу» ч1явумур ч1умал шяиртурал буллай бур, цава-ца махъ  ччи-ччикун чичлай. Причастиярттугу словардануву буллуну буссар: лавгсса прич. прош. вр. гл. лаган;    чивчусса  прич. прош. вр. гл. чичин.

Укун, мудан словарданувун къабуруглан,  чичлачиминнан ва учительтуран  бигьашиву дан, шикку  на  дуллай  бура циняв  перфект  журалул глаголлал   (жула  линвистътурал вайннуйн ларг ч1умул формарду увкуну бур) причастияртту ва деепричастияртту бусса таблица. Ч1урч1ав таблицалул ц1аниву  деепричастиярттай дурну дунугу,  цурда  таблицалуву  дуссар к1ирагу форма – причастиягу, деепричастиягу.  Ч1алач1иссаксса, деепричастие хьуну бур  причастиялия: причастиялул мархлул хъиривсса   бухлавгний, му  деепричастиелуву яхьуну бур, амма цила  деепричастиялул суффикс —ну кут1а хьуну  бур: лавг (сса) – лавгу-н; чивчу (сса) – чивчу-ну

Таблица

Ахирданий —уну буми ва -ун  буми деепричастияртту

 

1.Инфинитиврал ахирданий    —ан  буми глаголлая хьусса причастияртту ва деепричастияртту

 

  ахирданий    -уну бусса деепр. ахирданий  -ун  бусса деепр.
балжан  – балгусса, балгуну

баллан – баллусса, баллуну

бассан – бавссусса, бавссуну

баххан – бавххусса, бавххуну

бац1ан – бавц1усса, бавц1уну

баччан – бавккусса, бавккуну

бащан – бавщусса, бавщуну

бириян – биривсса, биривну

буруххан – бурувххусса, бурувххуну

буруччин– бурувччусса, бурувччуну

бюхъан  – бювхъусса, бювхъуну

бух1ан – бувх1усса, бувх1уну

бюч1ан – бювч1усса, бювч1уну

бавц1ан – бавц1усса, бавц1уну

бавч1ан – бавк1усса, бавк1уну

бивч1ан – бивк1усса, бивк1усса

бюхъан– бювхъусса, бювхъуну

ххаваххан –ххававххусса, ххававххуну

 

лах1ан– лавх1усса, лавх1уну

лащан  – лавхьхьусса, лавхьхьуну

ляч1ан – лявк1усса, лявк1уну

ляхъан – лявхъусса, лявхъуну

хъатан – хъавтусса, хъавтуну

 

 

баттан, – бавтсса ,  бавттун

(а)бахъан– абавхъсса, абавхъун

бизан – бивзсса, бивзун

бик1ан – бивк1сса, бивк1ун

битан – бивтсса, бивтун

бурган – бурувгсса, бурувгун

бусан – бувсъсса, бувсун

бутан – бувтсса,  бувтун

буххан – бувхсса, бувххун

бухъан – бувхъсса, бувхъун

буцан – бувцсса, бувцун

буч1ан – бувк1сса, бувк1ун

буч1ан – бувч1сса,  бувч1ун   

бюкьан – бювкьсса, бювкьун

бюххан – бювхсса, бювххун

 

 

 

 

баян– бавсса, бавну

гъагъан – гъавгъсса, гъавгъун

ккаккан – ккавксса, ккавккун

кьакьан– кьавкьсса, кьавкьун

лаган– лавгсса, лавгун

лаххан – лавхсса, лавххун

лахъан – лавхъсса, лавхъун

лекьан – левкьсса, левкьун

леххан – левхсса, левххун

лещан– левшсса, левщун

ликкан – ливксса, ливккун

лиххан – ливхсса, ливххун

лихъан – ливхъсса, ливхъун

лич1ан – ливч1сса, ливч1ун

сасан – савсъсса, савсун

татан – тавтсса, тавтун

ххаххан – ххавхсса, ххавххун ххяххан – ххявхсса, ххявххун

х1ач1ан – х1авч1сса, х1авч1ун

шашан – шавхьсса, шавхьун

щащан –щавшсса, щавщун

 

 

 

 

Лич1ину хьуми (ххуттава ливчуми) махъру:

аьян – аьвсса, аьрну

аьваян  – аьвавсса, аьвавну

багьан  – багьсса, багьну

бан (буван) – бувсса, бувну   

биян – бивсса, бивну

лиян  – ливсса, ливну

лаян – лавсса, лавну

 

2.Инфинитиврал ахирданий    —ин  буми глаголлая хьусса причастияртту ва деепричастияртту

 

 

причастиярду ва ахирданий    -уну бусса    деепричастиярду причастиярду ва ахирданий    -ун бусса   деепричастиярду
 

базин – бавзусса, бавзуну

байгьин – байгьусса, байгьуну

бакьин– бавкьусса, бавкьуну

бахчин – бахчусса, бахчуну

бацин– бавцусса, бавцуну

бачин– бавчусса, бавчуну

бач1ин – бавч1усса, бавч1уну

баен – бавусса, бавуну

башин – бавхьусса, бавхьуну

бяйкьин – бяйкьусса, бяйкьуну

бякъин – бявкъусса, бявкъуну

бяхч1ин – бяхк1усса, бяхк1уну

бяххин – бявххусса, бявххуну

бах1ин – бавх1усса, бавх1уну

бигьин – бивгьусса, бивгьуну

бичин – бивчусса, бивчуну

бишин– бивхьусса, бивхьуну

бурузин –бурувзусса, бурувзуну

бурусин – бурувсусса, бурувсуну

бурущин– бурувщусса, бурувщуну

буххин – бувххусса, бувххуну

бут1ин – бувт1усса, бувт1уну

буцин – бувцусса, бувцуну

буц1ин – бувц1усса, бувц1уну

буччин– бувччусса, бувччуну

бущин – бувщусса, бувщуну

бявгъин –  бявгъусса, бявгъуну

бувч1ин– бувч1усса, бувч1уну

 

гъулутин – гъулувтусса, гъулувтуну

гъулугъин – гъулувгъусса, гъулувгъуну

гьаен –гьавусса, гьавуну

гьуен – гьувусса, гьувуну

зеххин  – зевххусса, зевххуну

зизин – зивзусса, зивзуну

каен – кавусса, кавуну

ккух1ин – ккувх1усса, ккувх1уну

кьукьин –кьувкьсса, кьувкьуну

кьут1ин – кьувт1усса, кьувт1уну,

кьюкьин– кьювкьусса, кьювкьуну

кьючин – кьювчусса, кьювчуну

къюен – къувусса, къювуну

к1иен – к1ивусса, к1ивуну

к1ик1ин – к1ивк1усса, к1ивк1уну,

к1уч1ин  – к1увк1усса, к1увк1уну

к1ущин – к1увхьхьусса, к1увхьхьуну

лакьин – лавкьусса, лавкьуну

 

 

лахьхьин – лавхьхьусса, лавхьхьуну

(ишан) лах1ин – ларх1усса, ларх1уну

лякъин – лявкъусса, лявкъуну

лечин – левчусса, левчуну

лигьин– ливгьусса, ливгьуну

лиц1ин – ливц1усса, ливц1уну

личин – ливчусса, ливчуну

лич1ин– ливк1усса, ливк1уну

лишин – ливхьусса, ливхьуну

оьлукъин – оьлувкъусса, оьлувкъуну

оьт1ин – оьвт1усса, оьвт1уну

сисин – сивсусса, сивсуну

ссуссин  – ссувссусса, ссувссуну

ттизин –   ттивзусса, ттивзуну

ттисин – ттивсусса, ттивсуну

ттихъин – ттивхъусса, ттивхъуну

ттих1ин– ттивх1усса, ттивх1уну

ттиризин – ттиривзусса, ттиривзуну

ттирик1ин – ттиривк1усса, ттиривк1уну

ттириххин – ттиривххусса, ттиривххуну

ттирихьхьин–ттиривхьхьусса, тиривхьхьуну

ттирих1ин– ттиривх1усса, ттиривх1уну

т1ит1ин – т1ивт1усса, т1ивт1уну

учин– увкусса, увкуну

хьхьачин – хьхьавчусса, хьхьавчуну

хьхьицин – хьхьивцусса, хьхьивцуну

хьхьиц1ин – хьхьивц1усса, хьхьивц1уну

х1уен – х1увусса, х1увуну

х1улух1ин  –х1улувх1усса, х1улувх1уну

ц1авц1ин – ц1авц1усса, ц1авц1уну

ц1арак1ин – ц1аравк1усса, ц1аравк1уну

ц1иккин – ц1ивккусса, ц1ивккуну

ц1уххин– ц1увххусса, ц1увххуну

ц1уц1ин– ц1увц1усса, ц1увц1уну

ц1юрукьин – ц1юрувкьусса, ц1юрувкьуну

чичин– чивчусса, чивчуну

ччанаккин – ччанавккусса, ччанавккуну

ччуччин – ччувччусса, ччувччуну

ч1уен – ч1увусса, ч1увуну

шюшин – шювшусса, шювшуну

щирик1ин – щиривк1усса, щиривк1уну

 

 

бат1ин – бавт1сса, бавт1ун

 

 

 

  1. Инфинитиврал ахирданий —ун буми глаголлая хьусса причастияртту ва деепричастияртту

 

  ахирданий    -уну бусса деепр.   ахирданий    -ну бусса деепр.
 

биссун – бивссусса, бивссуну

биттун – бивттусса, бивттуну

бищун  – бивщусса, бивщуну

 

лиссун – ливссусса, ливссуну

лит1ун – ливт1усса, ливт1уну

хьун  – хьусса, хьуну

щун– щусса, щуну

 

 

ласун – лавсъсса, лавсун

лач1ун – лавч1сса, лавч1ун

(2)

 

Х1асил:    —уну – 117;  — ун  – 39 (36 – —ан, 2– —ун, 1– —ин)

Вай формарду ишла дуллалийни, лич1лулну  бик1ан  багьлай бур  ахирданий —ан  бусса глаголлаву. Бигьашиврун бюхъант1иссар так —ун буминнул сиях1 дан, ми гьарзасса  бакъат1ий (-уну буми шамлийну гьарзасса бур).

 

Причастияртту ва деепричастияртту гъалгъалуву ва чичрулуву ишла  бан к1улшиву аьркин хъанай дур  вайннуя синтаксисраву аьркинсса,  мют1ими предложениярттавусса сказуемилул формарду  сакин  дайнигу. Масала:

1)герундий (ц1аниха лащан дурсса форма) :

лавгсса – лавгшиву (Ттун  к1улли та лавгшиву)

чивчусса – чивчушиву (Ттун к1улли танал чивчушиву)

2) сававрал деепричастие

бувсун – бувсунт1ий ( Вихь бувсунт1ий, нину  дяъвай дия)

чивчуну – чивчунут1ий (шиккусса  —т1ий суффикс хъанахъиссар, цилалу мяъна дакъасса, саварал форма дайсса. Ва глагоолданул  функцияртту гьарзасса буссар, миннуя ихтилат банну цамур ч1умал)

3) шарт1ирал деепричастия

лавгссания

чивчуссания

4) к1анттул деепричастие

лавгний, лавгния, лавгнийх

чивчуний

5) бювкьулул наклонения:

лавгния (инагу)

чивчуния (инагу)

6) хьуллил наклонение:

лавгхьуви

чивчухьуви

7) аьй лиххаврил формарду:

лавгхьувияв

чивчухьувияв

8) вих бакъашиврул наклонение:

лавгххурав? лавгххивав?

чивчуххурав? чивчуххивав?

9) щаклил наклонение:

лавгнуккар, лавгнуккива

чивчунуккар, чивчунуккива

 

Уку-укунсса, шикку к1иц1 къадурсса   бюхъай цаймигу  формарду  дик1ан. Мунияту ца низамрай  вай таблицалуву к1иц1 лавгсса  причастияртту ва деепричастияртту  баврия литературный  мазран  мюнпат хьунссия. Учительтуран ва лакку маз лахьлахьминнангу  мюнпат хьунхьуви  т1ий, гьан дуллай бура  вай нара цач1ун дурсса материаллу.

Р.Эльдарова, к. филол. наук, доцент.