Ноябрьданул 13-нний 105 шин хьунни профессор ХIажиев Хайруттин Апаннинал арс дунияллийн увккун. Сайки ацIра шинал хьхьичI аьпалул хьусса Хайруттин Эфендиевич уттавана ур гъан-маччаминнал, цалва хъин бувсса, цащалва дусну, цува кIулну бивкIсса инсантурал дакIурдиву, цалва учениктураву. Ва макьала чичаврил сиптачиталнугу хьунни ванал учениктал – медициналул элмурдал доктор, профессор, Дагъусттаннал паччахIлугърал медициналул университетрал ректор Висампаша Ханалиев ва медициналул элмурдал доктор, профессор, Дагъусттаннал паччахIлугърал медициналул университетрал госпитальный терапиялул кафедралул профессор Сулайман Маммаев.
ОьрчIшиву ва жагьилшиву
Увну ур Хайруттин ХIажиев ноябрьданул 13-нний 1920-ку шинал Гъази-Гъумучиял округрайсса Хьурттал шяраву педагогнал кулпатраву. Ванал оьрчIшиву ва жагьилшиву ларгун дур МахIачкъалалив ва Буйнакскалив. МарцIсса ххювардай къуртал бувну бур школа, укунма 1941-ку шинал Дагъусттаннал паччахIлугърал медициналул институтгу.
Хайруттин Эфендиевичлул захIматрал ххуллу байбивхьуну бур МахIачкъалалив участокрал хIакинну. Ванищала архIал Дагъусттаннал медициналул училищалуву дарс дихьлайгу ивкIун ур. 1942-ку шинал ДАССР-данул Наркомздраврал жагьилсса пишакар тIайла увккун ур Азирбижаннал Муганский авлахъирттайсса Дагъусттаннал ва Ставрополлал крайрал ризкьичитурал цIуллу-сагъшиврулсса буллансса медициналул къуллугъ сакин баврилссагу буван, муний каялувшивугу дуван. Му чIумалсса аьралий тагьар хIисавравун ларсун, ризкьичитал Ухссавнил Ккавкказнава чIумуйсса бизан бувну бивкIун бур Азирбижаннавун. Цайнна тапшур дурсса давугу Хайруттиннул дурну дур лавайсса даражалий.
Ца шинавун ва тIайла увккун ур Ккуллал райондалул цIуллу-сагъшиву дуруччаврил каялувчину. Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул шиннардий лахъсса зунттал районнайсса хIакиннал даву ххишала дакъа захIматсса диркIссар, медициналул персоналгу, кьай-кьуйгу диял къахъанай, лабораториялул ва диагностикалул къуллугъгу сайки бакъа. Хайруттиннун хьхьу-кьинилий дусса 24-гу ссятрай зун багьлай бивкIссар, терапевтнугу, акушер-гинекологнугу, медициналул цайми-цайми пишакартуралми къуллугъругу бартбигьлай. Шярава шяравун, вызоврая вызоврайн занай, ва чаяту ливксса чIунну нажагьсса шайсса диркIун дур. Навтлил чирахърал чаннах бувайсса бивкIун бур операцияртту, кьамул бувайсса бивкIун бур дунияллийн буклакисса оьрчIру. Райондалул хIакинтурал штат сакин хьуну бивкIун бур икIанагу кIия пишакарная: Хайруттин ХIажиев акъасса, шикку ялагу ивкIун ур аьмсса практикалул хирурггу. Вай шиннардий Хайруттин Эфендиевичлул салкьи бувну бур цIуллу-сагъшиврул сакиншинначинал ва аьмсса практикалул хIакиннал ххишала бакъа хъунмасса опыт.
1947-ку шинал Хайруттин увххун ур СССР-данул Медициналул элмурдал академиялул Терапиялул институтрал аспирантуралувун. Ванал элмийсса каялувчину ивкIун ур цIа дурксса терапевт, академик А.Л. Мясников.
Хайруттин Эфендиевичлул аспирантура къуртал бувния шиннайсса элмулул ва практикалул даву щаллуну дархIуну дур Дагъусттаннал паччахIлугърал медициналул институтрацIун: 1953-ку шинал зун ивкIун ур ва вузрал госпитальный терапиялул кафедралий, цал ассистентну, яла – доцентну. Цалла даву ххирасса, ва ххуйну кIулсса, каялувшиндарачIа ва архIал зузиминначIа хIурмат лавайсса жагьилсса пишакар шанна шинавун ивтун ур госпитальный терапиялул кафедралул заведующийну. Ва къуллугърайгу Хайруттин Эфендиевич сайки мукьцIалла шинай ивкIун ур.
Элмийсса даву
Хайруттин ХIажиев зуннин, Дагъусттаннай, Медициналул институт тIитIаврицIун, бивкIун бур Совет Союзрал цайми регионная бучIан бувсса цIа дурксса терапевтътал, профессортал. Институт тIивтIуну махъ 20 шинал мутталий шикку виваллил азардал медициналул элмурдал цаягу я кандидат, я доктор хIадур увну къаивкIун ур. Госпитальный терапиялул кафедралул каялувчинал къуллугърай итавривуна Хайруттин ХIажиевлул цала лагма лаган бувну бур дуккавриву, элмулуву хьхьичIун ливчусса жагьилтал. Вайннащал архIал дайдирхьуну дур элмийсса хъиривлаявуртту. Ванаща бювхъуну бур Медициналул институтраву клиническая исследовательская лаборатория, хъиривва экспериментальная лабораториягу тIитIин. Ва хьуну бур СССР-данул медициналул вузирдаву клиникалул кафедралий тIивтIусса цалчинсса экспериментальная лаборатория. Шиву дуллан бивкIун бур гастроэнтерологиялул, гематологиялул, амилоидозрал, артериальный гипертониялул хъиривлаявуртту. Шикку бувсса чIявуми экспериментру элмийсса хъиривлаявурттал гьанулун лавсун бур. Ва лабораториялий дурсса хъиривлаявурттахлу Хайруттин ХIажиевлул ученик, цIа дурксса хIакин Ибрагьим Шамов 1980-ку шинал лайкь хьуну ур СССР-данул паччахIлугърал премиялун. Хайруттин ХIажиевлул ва Ибрагьим Шамовлул каялувшиву дуллалисса кафедрардай дурурччуну дур кандидатшиврийнсса ва докторшиврийнсса цимирагу диссертация.
Хайруттин Эфендиевичлул ва ванал учениктурал дуллай бивкIун бур клиникалул ва экспериментирттал чIярусса ва хIазсса хъиривлаявуртту, ваниннин къакIулну бивкIсса цIу-цIусса затру ялун личин буллай.
КутIану учин, Хайруттин ХIажиевлул Дагъусттаннал медициналуву уттасса ххуллу бувссар, гихунмай ванал учениктурал хъиннува гьарта-гьарза бувсса, буцIин бувсса ва буллалисса.
Педагогналмур даву
Хайруттин ХIажиевлул каялувшиву дуллалисса госпитальный терапиялул кафедра хъанай бивкIссар студентътурал терапиялул субординатура буккайсса ца агьамсса кафедрану. Шикку студент щаллу хъанай ивкIссар хIакин хIисаврай. Лекциярттайн ва клиникалул конференциярттайн бучIаву диркIссар чара бакъа щаллу дуван аьркинсса тIалавшиннану.
Хайруттин ХIажиевлул клиникалул лекцияртту къашайшала ва ванал азаруннил историялул анализ дакъа щаллу къашайсса бивкIссар. Ва бивкIссар хIакин хIадур аврил агьамми ххуллурдавасса цану. Ванал лекциярттай хьуминнан вай оьрмулухун дакIний личIайсса бивкIссар. Мукунма оьрмулухун дакIний ливчIссар Хайруттин Эфендиевичлул авадансса аькьлу-кIулши, эрудиция, мюрш ивкIун ласайсса хIисав-сан, за дакIний битаву (память). Ванал буллалисса клиникалул конференциярттал хIакинтурал пишакаршиврул усттаршиву, «клиническое мышление» щаллу шавриву ляличIиссава кIану бугьайсса бивкIссар.
Хъин баврилмур даву
Квалификация дусса преподавательтал биял къахъанахъаву, багьайкунсса даражалул дуккаврил ва клиникалул база бакъашиву, дяъвилул ва дяъвилия махъсса захIматсса шиннардий медициналул институт чIумуйнусса лакьаву – вай цимурцаннул республикалул медициналул идарарттай зун букIлакIисса Дагъусттаннал медициналул институтрал выпускниктурал квалификациялийн къаххуйсса асар биян къабувну къаливчIссар. Дагъусттаннал ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил министерствалулгу умуд бивкIссар республикалийсса хъин баврил даврил даража лавай бавриву медициналул институтрал профессорско-преподавательский составрал хьхьичIунсса гьурттушинна дуванссар тIисса. Хайруттин ХIажиевлун бувчIлай бивкIссар республикалий хъин баврил даву хьхьичIуннай дуваншиврул анжагъ ца кафедралул дуллалимур диял къахьунтIишиву, республикалул шагьрурдал ва шяраваллал циняв хIакинтурал-терапевтътурал даврил даража лавай буван багьлагьишиву. Аьркинну бивкIссар республикалул циняв терапевтътал цачIун бувансса инструмент, сакиншинна. Хайруттин ХIажиевлул сипталийн бувну, сакин дурссар Дагъусттаннал терапевтътурал элмийсса общество, цил председательнугу 45 шинал лахъишиврий ва цува ивкIсса. Ва Обществалул батIавурттугу шайсса диркIссар бувцIусса заллайну ва Дагъусттаннал цайми шагьрурдаясса хIакинтурал гьурттушиврийну. Хайруттин ХIажиевлул сипталийну чIун дургьуну буллан бивкIссар Дагъусттаннал ва Ухссавнил Ккавкказуллал терапевтътурал элмийсса ва практикалул конференцияртту. Ванал гьану бивзсса Дагъусттаннал терапевтътурал элмийсса общество цIанасса чIумал хъанай дур Аьрасатнал Федерациялий ца яла авторитет думурну, ца яла хьхьичIунмурну. Ванийн бувну дакI дарцIуну учин бюхълай бур Хайруттин Эфендиевичлул захIматрайну, хIарачатрайну Дагъусттаннай щаллу хьушиву терапевтътурал школа. Ванал ученикталли, ванал тIивтIусса терапевтътурал школалул вакилталли цаннаяр ца яргсса профессортал: А. Массуев, И. Шамов, А. Хасаев, Э. Эседов, З. Алекберов, С. Абусуев, ХI. ХIажиев ва хъинну чIявусса медициналул элмурдал кандидатътал, жулла республикалул ва ванил дазул кьатIувсса клиникарттай зузисса, сий дусса, авторитет дусса хIакинтал ва аьлимтал. Дагъусттаннал цIуллу-сагъшиву дуруччаврил системалуву зузимигу чIявуми бур я ванал учениктал, я ванал учениктурал учениктал.
Профессор Ибрагьим Шамовлул цала учитель, цала наставник Хайруттин ХIажиевлуя увкуссар: «РяхцIалунния лирчусса шиннардий ацIаву дакъа цала буллай ивкIсса захIматрайну дагъусттаннал терапиялул, Дагъусттаннал терапевтътурал ттугъ бюхттулний бивщуссар. Ванийн бувну, хIакьину Дагъусттаннал терапевтътураща щаллу буван бюхълахъиссар виваллил азардацIун бавхIусса масъаларттал 90 процентраяр чан бакъасса. ЗахIматсса азардацIун бавхIусса махъ ливчIсса 10 процентрая тIурчаннив, жува хIакьинугу билаятрал хъуншагьрулул клиникарттайн буккан багьлай буру. Амма укунсса тагьар мудангур дикIантIисса, цанчирчан провинциал клиникарттал тачIавгу къадикIантIий дуну тIий ЦентрданучIа куннасса каширду».
Жяматийсса даву
Хайруттин ХIажиевлул цала пишарай, элмулул, педагогнал ва кIулшиву дулаврил давурттай гьашиву къадайсса диркIссар. Ванал мудангу бивкIссар жяматравусса личIи-личIисса масъаларттайн багьайсса цалва кьянкьасса пикри, позиция. Ва ххуллийсса ванал даву яла-яла щириркIуссар цимурца лирну нанисса, «суверенитетирттал парад» хьусса 90-ку шиннардий. Гьарца национал группалун ччай диркIссар «суверенитет», хъар дакъашиву. Билаят ялу-ялун бювкьун най бивкIссар хаосравун. Хайруттин ХIажиев укунсса бущи ккалли буллай ивкIссар хъуннасса нигьачIишиврун, яла-яла Дагъусттаннансса. Ва тарапращал гьуртту хъанайгу ивкIссар личIи-личIисса батIавурттай, митингирттай, уклай ивкIссар студентътурал хьхьичIун. Вайва позицияртту буручлай ивкIссар Дагъусттан Республикалул ПрезидентначIасса Хъунисриннал советрал член хIисаврайгу, МахIачкъала шагьрулул Ветерантурал советрал председатель хIисаврайгу.
ПаччахIлугърал наградартту
Дагъусттаннал медициналул элму, цIуллу-сагъшиву дуруччаву хьхьичIуннай давриву, медициналул кадрарду хIадур бавриву ва республикалул жяматийсса оьрмулуву Хайруттин ХIажиевлул бувсса хъунмасса захIматран кьимат бивщуссар СССР-данул, Аьрасатнал Федерациялул ва Дагъусттан Республикалул даражалийсса наградарттайну, орден-медаллайну, цIардайну ва лишаннайну.
Ванал хIалал дурссар орденну «Знак почета» (1946-ку шин), «Трудового Красного Знамени» ва «Дружбы народов» (1981-ку шин), ацIнияхъайсса медаллу, вайннувух «За трудовую доблесть» (1946-ку шин), «Тридцать лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 г.г.» (1975-ку шин), «Ветеран труда» (1982-ку ва 1987-ку шинну).
Ларсъссар бусравсса цIарду: «МахIачкъала шагьрулул бусравсса гражданин», «Щалагу Аьрасатнал терапевтътурал элмийсса обществалул бусравсса член», «Щалагу Аьрасатнал кардиологтурал обществалул бусравсса член», «Дагъусттан Республикалул лайкь хьусса хIакин», «Дагъусттан Республикалул халкьуннал хIакин», «Дагъусттан Республикалул Ветерантурал советрал Президиумрал бусравсса член». Бусравсса лишанну: «СССР-данул ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил отличник» (1966-ку шин), «1975-ку шиналсса Социалист бяст-ччаллай ххув хьума», Щалагу Аьрасатнал дяъвилул, захIматрал, ярагъбу гужирдал ва ихтиярду дуруччай органнал Ветерантурал (пенсионертурал) организациялул «Почетный знак» (2012-ку шин).
Вана укунсса ия Дагъусттаннал медициналул патриарх, аьлимчув, «Дагъусттаннал халкьуннал хIакин» тIисса цIа Дагъусттаннай цалчин ларсъсса ХIажиев Хайруттин Апаннинал арс.
Ва мудангу дакIний личIантIиссар гъан-маччаминнан, архIал зий бивкIминнан, ванащал дусну, кIулну бивкIминнан, ванал оьрмулул ва пишарал ххуллийн тIайла бувминнан ва хъин бувминнан.
Бадрижамал Аьлиева

