Хавар
На га чIумал дуклай уссияв Ростовуллал улклуйсса Новочеркасск шагьрулий Геологиялул институтраву. КIилчинмур курсгу къуртал бувну, гъинттул шавайн ачиннин ттун ниттин ссайгъатран ци-дунугу ласун ччан бивкIуна. Гай шинну цирдагу дия гьарца мурцIних базарду тIивтIусса «Гайдардул шинну». Шавайн ачин ца-кIира кьинилул хьхьичI на лавгссияв Новочеркасскаллал стадиондалий тIивтIусса базаллувун. Амма, цуксса ялтту укларчагу, зунттаву яхъанахъисса ттулла ниттин ххуй дизан куннасса цичIав бакIрайн дагьлаймур дакъая.
Яла цакуну янилун дагьуна ширван дархIуну оьрчIи карщуву щядиркIсса хъунбавал хьхьичIсса арцул чалпасру. «Вагь, вайннуяр ниттин бусрав хьунсса цичIав къадикIанссар», – куну, на хъунбавачIан гъан хьуссияв.
– Чалпасру дахлай дурав, хъунбавай?
– Гьай-гьай, дахлай дакъахьурча, шикку циван шядиркIун духхура. Ласи вила ниттин ссайгъатран, – куна.
– Хъунбавай, вин ча кIулли на ми ниттин ласун ччай ушиву?
– Туну, ниттин, ссин, щарссанин дакъа вай щинни ина ласун ччисса? – куна ганил. ХIасил, ттун гай ххиранугу къадурцIуна. Мяйжаннугу, нину гайннуя цинна дуниял дуллуссаксса рязи хьуна. ЦIуну дурсса цила къавачалуй ларчIуна чалпасру.
Зунттал хъаннил дикIайва лахъисса кахри дусса, кару къадучIайсса, кIинттул хъачIунттайн дутайсса къавачру. Къавача хъачIунттай дацIаншиврул, ссурссулул лув дурсса хъюнивун банд бувкIун, энттарай цIакьгу дайва. ДикIайва, на кунна ча-дунугу тIалав дуван хьуну духьурча, мюрщисса чалпасру ларчIсса къавачругу.
Архсса Аьрасатнал шагьрулия зунттавун дуркIсса чалпасирттал ишрив кIура бавуна пашмансса иширайн. Гай шинну дия гьарца кIанттурдайва цуркру, къачагъшивуртту дагьсса. Ца чIумал жул чIаххуврай яхъанахъисса угьарасса адаминачIан хьхьувай увкIун ца къачагъ, арцу чув дуссар буси тIий, ссурссулухун хьхьа бувтун, бугъ уллай ивкIун ия. ЧIаххувчунал бахттилун, ганаща бювхъуну бия, хьхьуттал лув кIисри бириян бувну, чIу буккан буван. Яла къачагъ ливхъун лавгун ия, цу ивкIссарив кIул увангу къавхьуна.
Гайра шиннардий модалувун багьну бия мукунма жагьилтурал цалла цIарду аьраб хIарпирдай чирчусса арцул кIисри лахлахавугу. Ссуттихунай дуклан лавгун цаппара зурдардива ттучIан ниттил чагъар бувкIуна. Чагъарданий аьтIисса мукьал кIунтIругума багьсса аьшру дия. Нину буслай дия цичIанма хъамалу бувкIсса уссил оьрчIал, га ца на ларсун увкIсса чалпас кьуркьуну ларсъсса кIул хьунни тIий. Хъазам ласайсса миннатрича, дулара му чалпас, мазия даруча, на зун кIисри бан цайми арцул затру дулунна тIий дунура, къаласарду тIий, мукIру бан къавхьуну, чалпас дакъахьунни тIий.
Яла, кIинттулсса каникуллай ниттичIан увкIсса кьинирдай, га лирчIсса чалпасгу ларсун, на лавгссияв чIаххувсса шяравун арцул усттарначIан. На ганахь тавакъю бувссия ниттил дуллусса арцул къуруширттая гукунсса чалпас дува куну. Амма ганал му зат бакIрайн къалавсуна. «Ва хъинну ччянира, НикIалай заманнайра, дурсса чалпас дур. Ваний бур дурсса инсаннал мугьругума. Ттуща цайми мюрщисса чалпасру дуван хьунссар вай ина ларсун увкIсса арцуяту. Ва чалпас ттун аьнтIикIасса затну чIалай дурча, ниттил буттукьраву дирхьуну ядувара», – куна. Цаппара гьантрава дугу-дуруна га усттарнал чалпасру ттул ниттин.
Ялагу цаппара шиннардивату, гай ттул ссурахъал кулпатирттал хьуну махъ, гайннал ишру оьнихун багьлан бивкIуна. КIинналагу цалчин бувсса оьрчIру мюрщину бунува ливтIуна. Га цагу дуснакьрайн агьуна. Нагу, ниттихь цичIав къатIурчагу, ттухьа нава уссияв: «Гьай-аман, га чалпасрал гьакьвагу биллай бакъарвав гайннайн?» – тIий…
Институт къуртал бувну шинну ларгун махъ, ттула аьрххи Новочеркасск шагьрулийн багьсса чIумал, на тикку ттущала дуклай ивкIсса гьалмахчуначIан ссайгъатирттащал хъамалу лавгссияв. Га цурдалу лирчIсса чалпасгу ларсъссия ттущалла, тийх ганил тарихрая цIуххаву дуван шайрив ххал буван. Ттула гьалмахчу Ваняхьгу бувсъссия чалпасрал бакIрачIан бувкIмуния ва чIаххувсса шяравусса арцул усттарнал чалпасрай усттарнал мугьру бушиву ттухьва бувсшивугу. Ванял: «Жува Ростоврайн гьанну, гиккусса антикварданул ттучандалий бикIайссар укун духсса затирттал ишру кIулсса инсантал», – куна.
Лавгру ганал тIисса ттучандалийн. Буниялагу, гиву бия щаллусса шкафрал бачIи бувцIусса, кьянкьасса мужаллатругу дусса, дунияллул салоннаща ча, ци ласун бюхъайссарив бусласисса каталог. Гиккува ца мурцIув столданух щябивкIун, Ванягу, нагу, чалпасгу дянив дирхьуну, ххилтIу буллан бивкIру, чалпасирттал сурат каталогирттаву ххал дуллай. Амма жун къаляркъуна. Яла салондалуву зузисса ца душнил: «Ца каталог директорнал кабинетравугу буссар», – куна. БувкIуна му каталог лавсун. Га бия Петербурглив 1910-ку шинал итабавкьусса каталог. Амма, цуксса ххилтIу булларчагу, ганивугу жуща цичIар лякъин къархьуна.
ДакIнийхтуну кумаг буван ччай, жухгу бурувгун, Наташал: «Ца жугьутI уссар Ростоврай чIярусса нукIузаманнул затирттаясса хаварду кIулсса. Явара цачIарагу жучIанияр чIярусса затру дуссар. Нагума цал хьуссара ганачIа. Цирив жучIату ласун ччай, на ганачIан ккаккан дуван ларсун гьан бувунав хъунаманал.
– Туну, ганал адрес жухьхьун дулун багьанссархха? – куссия жу.
– Салондалул хъунаманал ихтияр къадуллуну ттуща къашайссар коллекционертурал адресру дуллан. Цуркинтгу, къачагъталгу, аферистъталгу чIявусса бусса замана бурхха ва, – куна.
– Я, Наташай, жугу мукунсса инсантуран ккалли буллай бурав?
– На бакъара. Амма инсантурал дакIурдиву ци буссарив щинни кIулсса? Зун къаччан мабикIару, ттуща ганал адрес зухьхьун дулун къахьунссар, – куну, ххи бувуна.
– Ганал цIа-бакIния бусан хьунссар вища.
– Ца-бакI бусанна. ЦIагу махIатталсса дуссар. Фамилия дур ганал Айбиндер тIисса. ЦIа Энгельс, буттан цIа Иван. Яни Айбиндер Энгельс Иванович.
Жу яла, банмур бакъашиву чIалай, салондалул кьатIув бувкссияв. Яла Ванял:
— Макьсуд, кIа кIивусса адаминал хьхьичI, цуппа кIанал «къабаххан», адрес бусан къаччай бивкIун бюхъайча, на, махъунай лавгун, цал уттигу ихтилат банна, – куна. Буниялагу, цаппара хIаллава, пиш-пишгу тIий увкIуна Ваня.
– ДакIний дити: «Воронцова 3». Ява, кIанал, адрес щил дуллур куну цIуххирча, мабусав салондалуву дуллушиву.
Жу таксистнахь бувсъссия жува нанисса кIанттул адрес. Гьай-гьай, ганангу кIулну ия Энгельсгу, га цу уссаривгу.
ХIасил, ца ацIра минутIрава жул такси, къаз увкуну, бавцIуна, бетондалул чартту тиха-шиха бивхьуну, гайннул дяних хъахъисса муххал кIюласса бургъу бивхьусса чIивисса кIичIираваллил хьхьичI. Гания тихунмай ххуллу бакъа, къатрал зума-къирагъ чIалай дия. Таксилува ликкайхту, янилун дагьуна жува нанисса къатри. Яла, къатрал номер бусса кIанайн бияйхту жун гай къатри хъинну махIаттал дирзуна. Муххардил кIунурдая дурсса чапарданух магьраву бикIайсса кунмасса ятIул кирпичирттая дурсса къатри дия. Жу гивун бухханнин нузал чулухсса домофондалий кIисса бизайхту, гива га цIана: «Мийх цу уру, цу аьркинни?» – кусса чIу бавуна. Яла жу бувсъссия: «Энгельс Иванович аьркинну ур. Мунахь ц1уххинсса, маслихIат бувансса аьркиншиву дур», – куну.
«Буххияра, на ура Энгельс Иванович», – куна.
Яла жу бувхссияв ца гьартасса къатлувун. Гиву лагмара дирхьуну дия царай исвагьисса, тIаннуя, муххардия, дувсси-дукнилия дурсса аьралий саллатIнал макетру. КIиккунмайсса ца чIирал бачIи бия личIи-личIисса лагрулул кIункIурдал, цаймигу цIурихьулул манкьулатрал бувцIуну. Дия цаймигу нукIузаманнул аьламатру.
– Энгельс Иванович, бучIирив жун цал, вичIанма циван бувкIссарив бусаннин, вил музейрал лагма буккан? – куссия. Яла ганал, хъярчлий кунма:
– КъабучIир. Гьай, балики зу уттисса чIумал чан бакъасса къачагътал бикIан, ттул ссурссугу дурккун, ттучIамургу хъямала дуван бувкIсса, – куна.
– Ярч, Энгельс Иванович, ина мукссава нигьа увсъсса инсан ивкIссания, жу циван бувкIсса инсантал бурив гийхва, кьатIув, кIул къабувнува шивун итакъабакьинссиявхха, – куссия жугу.
– Аллагьнал чичрулия лихъан къашайссарча, на чяй дишинна, вай щара лахъаннин лагма буккияра. Ростов шагьру цуркинтурал шагьрулун ккалли буллай бухьурчагу, вай ттулла ряхцIаллий ряхра шин хьуннин на чувчIав, ссавучIав, щилчIав хъяврингу къаувссара, шардагу цукунчIавсса къача-къучшиву щилчIав къадурссар, – куна къатлул залуннал.
Гьай-гьай, жу Энгельслул къатлувусса караматсса нукIузаманнул затирттал махIаттал бувунав. Мукун бухьурчагу, навама, ттула чалпасрал хавардания ганахь цIуххин ччай, ссавур кIюла дуклай ияв. Ганал чяйгу дурну, столданух шябикIайхту, на ттула хъаралу жиплива кIяласса янналул парчлуву кай-кай дурсса чалпас дурккун, ганал хьхьичI дирхьуссия.
– Энгельс Иванович, на цакьнива, Новочеркасск шагьрулий дуклай уний, ниттин вай чалпасру базаллува ларсъссия. Ттун ччай бур ва чалпасраясса цичIав вин кIулнувагу бакъарив цIуххин. Мунияту на, ттула дусначIан ВанячIан хъамалу най унува, ларсъссия ва чалпасгу цIуххаву дуван. Вания цичIав чивчусса ххал буварча ччива, – куссия на.
Яла ганал, ттул чалпасгу канил дургьуну, тиккунмайсса столданул къуршилува бурул лавсуна. Ххал дуллан ивкIуна чалпас.
– Гьа, ванахха шикку ва дурсса инсаннал цIа. Вай немец мазрайсса хIарпру дурив къакIулли. Цала ларсун увкIсса чIапIуй чирчуна мугьрулийсса чичру. Га дия: «И.Г. Монс» тIисса чичру. Энгельс Иванович, махъунай креслоравунгу агьну, пикрирдавун лавгуна. Яла, цала ненттабакIрайх хъатгу рирщуну:
– Ттун ва мугьру ттучIарасса ссайривгу ккавкссар. Гьула, 1-ма Петрдул заманнайрасса затирттаясса каталог буссар ттучIача, – куну, ивзун лавгун, каталог лавсун увкIуна. Яла, жухьхьунгу къабуллуну, цува ххилтIу буллан ивкIуна.
– Вагь, вайннахха зул чалпасирттаясса хавар шикку, – куну, суратру дусса чIапIи жул хьхьичIун дургьуна. Буккинну вайннуя ци чивчуну бурив: «Ва суратрайсса чалпасру дурссар, цирдагу дурагу царайну, цала душ ччан хьуну ивкIсса Аьрасатнал паччахIнан, 1-ма Петрдун, ламсанал миллатрал арцу-мусил усттарнал, Иоган Георг Монс тIисса адаминал. Ва адамина цувагу цала щарссанищал, душнищал яхъанай ивкIун ур Москавуллая арх дакъасса, 1-ма Петрдул чIумалсса, чил билаятирттал инсантал яхъанахъисса хасъсса, Кукуева тIисса шяраву. Петрдун Монслул душ ччан хьуну бивкIун бухьурчагу, ганал ниттил Наталья Кирилловнал га душ буцин къаивтун, цамур оьрус душ бувцуну бивкIссар. КIулну бакъар вай чалпасру, Петрдун цIа куну дурну диркIшиву бакъа, ганачIан дирну диркIссарив, юхссагу МонслучIа цачIара лирчIссарив. Гьай-гьай, вай хIисавссар аьнтIикIасса кьайлун. Амма багьа бищуннив къавхьуну бур. Вайннул гания шийнмайсса тарихгу ссайн бувкссарив кIулну бакъар».
Жугу, жула чалпасгу хъаралу жипливу дирхьуну, Энгельслул чяйгу хIарчIун, жула шаппайн зана хьуссияв.
Вихьул
2021 ш.