
(Ахънилссаннул элмийсса федерал центрданул (ФГБНУ «ФНЦО») директорнал хъиривчу ХIасан Дугъуниевлущалсса ихтилат)
– ХIасан Исмяилович, буси цал вилва нитти-буттая, мархрая.
– Ттул нину-ппу Цалчинмур ЦIувкIратуссар. Ппу Исмяил ссяткарну зий икIайссия, канил пагьмурду бусса ия. Нину Рукьижат совет заманнайва ишбажаранчинал даврихун дагьну дикIайва, бюхъу-бажар бусса хъамитайпа бия. Ппу 2007 шинал оьрмулул 76 шинаву лавгуна дунияллия. Ниттин ва зурул 28-нний 87 шин хьунтIиссар. На увссара Гурьеврай 1963 шинал. Ссяткарну зузисса ппу, лакрал зумуну, цала пиша аьркинний маэшат буллан икIайва. Жул оьрчIру чIявусса кулпат бия (кIия арс ва ххюва душ). Ца ссу ччянива лавгунни дунияллия. Къазахъисттанная яла Узбакисттаннайн багьунну, 27 шин дурссар Къаракъалпакиянаву яхъанай. Ппу ссяткарну зий , нагу – ссяткарну. Шамилчинмур классраву дуклакисса чIумал на ппу зузисса кIанайн лавгссияв. Буттал ттул хьхьичI ссят дирхьуна: «Ппив дува, датIи», – увкуна. Ппив дурссия, дартIссия. «Дарсирдая махъ ттучIан учIавантIиссара кумаг буллан», – увкуссия буттал. Ттунгу му махъ гьа хьуссия. Дарсру кьунниялай дувайссия, буттан кумаг буллай, даврий чIал хъанай.
– Мобильникру дуккайхту, ссяткарнал пишагу бухлагаврил дазуйн бивуна. Мунияту зана хьуссияв Дагъусттаннайнмай?
– Союз лияйхту, зана бикIавриву къулайшиву чIалай. Тай шиннардий хъит-шит учин багьлай бия, жу МахIачкъалалив «ЦIувкIул» цIа дусса кафе тIивтIуссия. Яла цаппара каферду цаймигу тIивтIуссия, Редукторный поселокрай, Анжи-базаллул райондалий тивах, маэшат гьаз бувансса аьмал бувссия. 1967 шинал на Москавлийн ивзссияв кулпатращал. Бизнесрахун агьссияв. ЛичIи-личIисса шагьрурдай зий ивкIра, Экономика гьаз даврил центрданул каялувчину зий ивкIра. 2017 шинал ттуйн оьвкунни Одинцоволийсса Ахънилссаннул элмийсса федерал центрданул хъунаманал хъиривчуну зун. Администрациялул къайгъурдалсса буллалисса хъиривману. УрчIра шинни ва даврий зий, чIярусса объектирдал ялув ацIаву дуллай.
– Буси му центрдания.
– Жул центр Аьрасатнаву ца яла хьхьичIавамур ва хьхьичIунмур центрди, селекциялул давриха зузисса. 1920 шинал байбивхьуссар ванил тарих, Грибово тIисса хозяйствалий Тимирязевская академиялул профессор Жегаловлул хIасул бувссар бугьай гьаннаралсса буллансса станция. Каши хъун хъанай, бияла цIакь хъанай, вания хьуссар щаллу-ккурккисса элмийсса институт. 2017 шинайн бияннин ванийн учайссия ВНИИССОК (Всероссийский научно-исследовательский институт селекции и семеноводства овощных культур). Институтраву зий буссар, инновациялул технологияртту ишла дурну, ахънилссаннул цIусса гьанна буккан буллалисса хъунисса аьлимтал, дуссар цIакьсса дахIаву гьаннаралсса буллалисса хозяйстварттащал. Элмийсса хъиривлаявуртту дуллай, ахънилссаннул гьанна ласаву, ххяххан баву лавайсса даражалийн гьаз даву мурадрайсса хъуни-хъунисса проектру бартдиргьуссар, уттигу бартдигьлай буссар. Аьрасатнаву жул центрданул 8 филиал буссар Дальний Востокрай, Воронежрай, Волгоградрай. Ухссавнил Ккавкказнаву буссар Ростоврай ва Пятигорскалий. Филиаллу зий буссар къалпузирттал, къавахъирттал, къавундалул гьаннараха, Ухссавнил Ккавкказнавугу сайки циняр ахънилссаннул журардаха. 1600 сорт гьаннарал буссар центрданул, вай цивппагу элитный гьаннар. Центрданул хъунмасса хIарачат буссар вай гьаннарал элитный база ххуйну яхьуншиврул, гьар шинах тIиссакссагу, цIу буккан буллайгу. Хасъсса программагума дуссия ва ишираха зузисса. 2020 шинал, центрданул даву сантирай ва лябуккулий гьаз дуваншиврул, 4,5 миллиард итабакьира тIий буссияв хIукуматрахь. ЖучIава ишлану буссар так 7-8 % аьрасатнал бугьай гьаннарал, ливчIми гьар шинах машан ласайссар. Ми бацIайссар 20-25 миллирд евралун. Жу ххюра шинайсса 4,5 миллиард итабакьира тIутIиссагу, Аьрасатнаву гьанна бучIан баву 70% дузал буван ччай бунутIийру. Жулвами гьанна ссалчIав лувсса бакъассар, ялунгума ххуйссар. Даву хъинну кIулсса аьлимтал буссар зий.
ЦIанакул, билаятрай СВО буну, цаймигу захIматшивуртту дуну, арцу итадакьинсса каши дакъар. Амма Аьрасатнал президентналгу жул центрданул даврин лахъсса кьимат бивщунни, финансиртталмур ишгу щаллу хьунтIиссар хIаллицIух. Жул директор Солдатенко Алексей Васильевич яла жагьилма академик ур. Аьрасатнал ХIукуматрал премиялул лауреат, СНГ-лул гьаннаралсса буллалисса председательнал хъиривмагур. Элмийсса каялувчи, академик Пивоваров Виктор Федоровичгу ХIукуматрал премиялул лауреат ур. Гьаннайсса, итххявхсса, сий дусса, даврил мухIлу-хIин ххуйну кIулсса пишакартал буссар зий.
– Дагъусттаннащал цукунсса дахIаву дур?
– Цаппара шиннардил хьхьичI Владимир Васильевлул, цува Дагъусттаннал бакIчину усса ппурттуву, жуйн оьвкуна МахIачкъалалив. Директор Александр Солдатенко усса делегация кьамул бувна, нагу уссияв делегациялуву. Совещание дурна, кIицI лавгуна ахънилссаннул гьаннаралсса буллан Дагъусттан гьава бавкьусса кIану бушиву. Жул мурад буссия Дарбантуллал райондалийгу гьаннаралсса буллалисса филиал тIитIин, ва масъалагу дузрайн къабувккунни цалсса. Дагъусттаннай буссар жущал уртакьну зузисса центрду, дуссар хозяйстварду. ХIаллицIух тIий, Ухссавнил Ккавкказнаву гьаннарал даву сантирай ва лябуккулий хьхьичIуннай дуллантIиссару. Жунма жулва гьаннар аькинсса. Цал уттигу тикрал буван, жулва гьанна голландиянал, китайналминнуяр къалувссар, ялунгума ххуйссар. Жунма кьатIаллил билаятирттал гьанна машан ласлансса чара бакъашиву дикIан къааьркинссар. Миккунну хъит тIутIиссагу. Аьрщи дур, гьанна бур, жунма аьркинссаксса гьаннаралсса буллансса кашигу, сантгу дур.
– Дагъусттаннайн ччя-ччяни иярав?
– Утти ччя-ччяни ияра. Жун буржирдалун багьсса центр ччаннай бацIан буван багьлай бия. Директорнай ва ттуй диялсса хъар дия. Утти центрданул даву лахъсса даражалийн гьаз хьуссар, буржру лавхъссар, доход наниссар, ххуйсса ремонт дурну дуссар, цIусса лабораторияртту бувссар, харжру гьаз бувссар. Министртал бучIайхту, кьимат бишлан бикIай. Учин ччисса мура, даву ялун дагьсса чIун дикIайва, утти мажал буну учIара. Нину, ссурвал, чIивима уссу, мачча-гъанми Дагъусттаннай бур, миннаяту тачIав арх къаувцссара.
– Элмурдал доктортуращал, академиктуращал, профессортуращал зун, маз лякъин вин, зунтталчунан, захIмат къавхьунав? Ккавкказ адаминах куннасса ябитаву къахIисав хьурив?
– Ялагума, вайннан хъинну дакI даркьунни центрданийсса низам цIакь шаврий, нагу тIалавшинна дусса ушиврий. Жу биялсса захIмат бивхьуссар вай аьлимтурал даврин хIукуматрал лайкьсса кьимат бищаврил ххуллий. Лагьсса харжру бикIайва, захIматшивуртту дия. Утти лайкьну чивун бувкссару. Ттула чулийнмайгу хIурматрайсса дакъа ургаву хIисав къашай.
– Ина акъасса Дагъусттаннаяссагу бурив зучIа зий?
– Азирбижаннал, Арманинал агьлу бур. Дагъусттанная ца на ура. Нава ухьувкун, цайми лакгу, дагъусттанлувталгу зунхьуви чIал къавхьуну жучIа. Дагъусттан шяраваллил хозяйствалул кIану бур. ДикIуя ливчуну махъ, инсантурал дуки-хIачIиялуву 90% буссар ахънилссаннухь. Аьрасатнал хIукуматрал хъунимигу утти хъуннасса къулагъас дуллай бур гьанна ххяххан баврих, гьарза баврих. Бугьай гьанна бухлагарча, жува ахънилсса дакъа личIайссару. Элмугу сийлувун дагьлай дур, зун гъира бумигу буклай бур.
– Вилвами оьрчIру ссаха зузисса бур? Буси кулпатрая, оьрчIая.
– Ттул кулпат, ХIамидлул душ Лариса, бур экономист. Жул центрданул буссар элмийсса хъиривлаявуртту дуллалисса филиал, шикку зий бур. Мукьа арс ур жул. Хъунама арснал Исмяиллул Технологический институт къуртал бунни, коммерциялуха зий ур. КIилчинма арс МахIаммад Аьрасатнал КIулшиву дулаврил министерствалий зий ур, шамилчинма ХIамид Плехановкалий (Г.В. Плехановлул цIанийсса Аьрасатнал экономикалул университет) зий ур преподавательну. Ва преподавательтураву ца яла жагьилма ур. Мукьилчинма арс Жабраилгу РАНГХиГС-раву дуклай ур. ХIамидлулгу вава РАНГХиГС ЯтIул дипломрайну къуртал бувссар. КIия арснал ЯтIул дипломру лавсунни, мукьилчинманалгу ласунссар тIий ура. Арсурвавран бувчIунни кIулшивурттал ххуллу ласайшиву, хIарачат бунни, буллайгу бур.
– Зана бикIанна буруккин бутлатисса темалучIан. Дугьай хъуру Дагъусттаннай ялу-ялун чан хъанай душивручIан. Уттива-тти къурду утта бувксса иш хьун бюхъайссарив бучIантIимуниву?
– Хъуру утти дугьлай буссар. Пятигорскалий жул 580 гектар дуссар дугьай хъуруннил, дургьуну дуссар. ДачIра дакъассар Ростоврайсса 1000 гектаргу, Воронежрай – 360 гектар. Дагъусттаннайсса хозяйствардал хъунимигу нукIува хъуру дугьаврихун багьлай бур тIий бия. Ятту-гъаттара ябуллалисса кIанай лазундарал ххуйсса гьанна аьркин багьлагьиссар, жул лазундарал гьанна гьарза бувансса ният дуссар. Мунихагу зий буру. Жул аьлимтал чIун-чIумуй хозяйствардайн бияйссар, цукунсса тагьар дурив ккаккан./
– Арсурваврал наслу бурив, щарду дурцусса бурив?
– Хъунаманал ца душ бур, кIилчинманал дукIу щар дурцунни.
– Лаккудушру бувцурив?
– Лакку душру бувцунни. Вайми арсурвавралгу лакрая буцинссар тIий ура. Жулва миллат чIивисса бухьувкун, ташурду лакрал лакращал буллан аьркинссар. Лакку мазгу лахьлан, лахьхьин буллан аьркинссар. Ттун, масалдаран, лакку ва оьрус мазру бакъагу, кIулли узбакIнал, казахнал, азирбижаннал мазру. Лахьхьин багьуна. Ниттил маз лахьхьин къахъанай, къаччай къабикIайссар.
– Ци чIа учинна ина жул буккултран?
– Дагъусттан гьунар бусса, гьарца чулуха итххявхсса, чувшиву дусса инсантурал билаятри. На чIявусса регионнайн ияра. Дальний Востокрайн, Ставропольлайн, Къабардиннайн, чун иярчагу, Дагъусттаннал агьлу хъинну захIмат ххирасса бушиву исват шай. Жулва халкь захIматрая нигьабувсъсса бакъар. БакIрайн багьми цинявгу давривун кьувтIусса зузалт бикIай. На Дагъусттаннал агьалинан чIа тIий ура, шяраваллил хозяйствалуву бакъагу, гьармуниву цIа-кьини дюхъаву ва тIайлабацIу.
Ихтилат бувссар
ПатIимат Рамазановал