«Адамина адаминану ухьурча, хъамитайпагу хъамитайпану бикIантIиссар»

Замана ци чулинмай най бунугу, инсаннал оьрмулуву ца яла агьаммурну кулпат личIлай бур. Кулпатрал жяматийсса оьрмулуву, махъа нанисса ник тарбия давриву бугьлагьисса кIанугу хIисаврайн лавсун, цIуллу-цIакьсса кулпатрал сий ларай давугу мурадрай, ва шин Аьрасатнаву Кулпатрал шинну баян бувунни. Ккуллал райондалул имам МухIаммад-Маннар Бариевлущал хьусса хьунабакьаврий кулпатрайн, лас-щарнил дянивсса арардайн багьайссагу къачансса ихтилатру хьуна.

– ЦIана чIявуну хъанай бур кулпатру ливсса ишру. Хаснува адамина къазий ягу чанну ляхълай, щарссанил кулпат лащу-щаллу буллалисса чIумал…
– Мяйжаннугу, хIакьинусса кьини къачанну хъанай бур кулпатру ливсса ишру, диндалул ххуллийх наниминнал дянивгума, личIи шаву Хъунасса Заннан яла къаччими затирттавух дунугу. Лавай кIицI лавгсса кIану личIи шавринсса ттуршва багьанттувасса цар. Кулпат буллалисса жагьилтуран кулпатрал агьамшиву, ванил мяъналул куртIшиву щаллуну кIулну, дурчIлай къадикIай. Жагьилтал, ваксса таксса за хьувкун, щара-кIама лавхъун, дакI хъуншиву дуллай, бигьанма личIи хъанай бур. ЦIуну хьусса кулпатраву кIивагу чулухасса хъуннасса ссавур ва хIурмат бикIан аьркинссар.


Ччянива имам Шамиллул увкуну бурхха: «Адамина адаминану ухьурча, щарссагу щарссану дикIантIиссар» тIисса махъру. Адаминар къатлул заллу, кулпатрал бакI, ванаясса жаваблувшиннагу хъуннассар.


Жагьилнан ва ванал гъанминнан дакIний бикIан аьркинссар душ цамур кулпатрава бувкIсса, цачIанма бучIаннин нитти-буттал дукангу буллай, лаххангу буллай хъунма бувсса душ бушиву. Жагьилтуран бувчIлай бакъар хъамитайпалухьнияргу ссавур адаминахьгу дикIан аьркиншиву. ХIакьинусса кьини дин дуллалиминнал сияхI хъуннар, дуллалимунил, оьрму бутлатисса куццул даражарив ттигу аьркинссаксса лахъ хьуну бакъар. ХIадисраву увкуну буссар адаминашиву – му лачIун увккун цама утаву, ух аву дакъар, адаминашиву – му сситтучIа ссавур давур куну.

Тиха ва шиха нину-ппу, цаймигу гъанчу хIала бухлан бивкIукунгур кулпатраву ккурч шайсса. БикIай, куявнайн махъру тIий, цалва душ марцI буллалисса, цахьва цIуххирча, цалва душ ххассал буллалиссару тIисса. Мукунма, арснал (уссил) щарнийн махъру тIий, цала оьрчI ххуй уллалисса, шикку цивппа, цавай ва ттул душри тIий, вайми ва ттул арсри тIий, кулпат лещан буллалишиву къабувчIлай. Кулпатраву ва жулли, та зулли тIисса кIану бикIан къааьркинссар, циняв жулвар.. Лас-щарнил дянив бухлансса, кулпат лиян буванмур буллансса ихтияр ца щихьчIавгу дакъассар, хIатта нитти-буттахьгума. Щябивтун душгу, оьрчIгу, бумунийн бур учин аьркинссар, цалама марцI къауллай.

Хъамитайпа даврийн був­ккун, лас зий акъашиврул цIаний кулпатру лиллалаврил ялуврив, ттухь цIуххавай, аьй щаллуну ласнайри цалва кулпат лащу-щаллу буван, дукан бан, лаххан буван къахъанахъисса, хIарачат къабуллалисса. Адаминал, зугу-зий, ичIура багьайсса куццуйсса шартIругу щаллу дуварча, хъамитайпагу цилла дуван багьаймур дуллантIиссар. Ва дунияллий гьарца инсаннан дур цанна-цанна итадаркьусса чIун, цаннан – 60, ваманан – 70. Кулпатгу, оьрчIругу бувцуну кьатIув увккун, вайннащал гьан дурсса чIун оьрмулул шиннавун къадухлахиссар тIар. МухIаммад-идас (с.аь.в.) цалва кулпатращал кьатIув уккайсса ивкIссар, бяст-ччаллий лечай­ссагума ивкIссар.
Ласгу къазий, оьрчIан хIу­куматрал булайсса пособия­лий бакI буклакисса кулпатирттавусса хъаннин цир личIлачIисса, туну, даврийн буккарча бакъа. Арамтурал хьхьичIва-хьхьичI цалва бурж биттур буллан аьркинссар, яла кулпатраягу тIалав буллан мунил буржирай бумур.
Ва ялагу, циксса чIявусса кулпатру бур, амма ца кулпат цамуниха лавхьхьусса къа­­­бикIай, кулпатирттавусса захI­матшивуртту, щаллу буван аьркинсса масъалартту сайки цава-цасса бунугу. Ца кулпатрацIун бавхIуну бувцусса мисал цамур кулпатрацIун бувагу къабакьингу бюхъай, мунияту гьарца кулпатрах цихва-цихвар буруган аьркинсса. ХIакиннал циняв къашайшалтран цава-ца дарув къачичайхха, цара-ца азар дусса чIумалгума.

– Кумаграл хъирив вичIан, имам хIисаврай, гъан хьусса ишругу шайрив?
– Хъинну чIявусса лас-щар гъан шай ттучIан личIи-личIисса масъаларттащал. Рагьну, личIи хъанахъисса кулпатру нахIу буван хьусса ишругу къачансса шай. Диндалуву ккаккан бувну бур ласнал ва щарссанил буржру, ичIува къуццу тIун аьркинсса куц. Амма адаминан чIалай бакъассар цайвами бигарду, ванан чIалачIиссар щарссанилми. Мукунма щарссанингу. На адаминахь учара, ина вийва бивхьуми бигарду биттур буллалу, хъиривва вин ккаккантIиссар Аллагьнал вийн щарссагу мютIий хъанахъи дурсса.
Цал ттучIан бувкIуна жагьилсса лас ва щар, биллай, талай, личIи хъанахъисса. Цал битав цанма ччимур учин, укунний бацIан буван хъанайгу къабикIайхха. Яла цIуххав, ччай бурив вайннан цачIу оьрму бутлан ягу бакъарив, цанчирча лас-щар куннан кув къаччисса чIумал ссаятучIав кумаг къашайну тIий. Ччай бур увкунни. Яла дулав адаминахьхьун ва щарссанихьхьун ручкарду ва чIапIив. Учав адаминахь, чича чагъарданий вилла щарссаниву винна ххуй къадизлазими лишанну, хасиятру куну, щарссанихьгу – мукунма. Ттунма хIисав хьусса зат – ручка ва чIапIи дуккан дуркун лагь шайссар аьлагъужа. Гъалгъардайну куннайн куннал укъачай къабикIай, кувнная кув рязисса кIану къабикIай, лас-щарнил ххуй дакъами хасиятирттая чагъарданий чичлан багьувкунний ихтилатру чан шай. Мазрая циксса махъру нарчангу, чагъарданий чичинмур лап чансса бикIай, цал-цал чичинмурвагу къалякъай. Чивчумур лахъну ккалангу икIара, адаминахь – щарссанилсса, щарссанихь – адаминалсса. Адаминахь учара вана ва чагъарданий вил щарсса ваниягу, таниягу рязи дакъа дур, инарив ура вай къабаяншиврул вилвамур бачин бувну, ма ва чIапIигуча, вилвамур гьарзат хъамабити, шикку чивчумунилсса буллалу куну. Ларсун тамур чIапIи, вава мяъналийсса ихтилат ганихьгу бара.
Лас-щарнин, хаснува жагьилминнан, нукIувагу увкусса куццуй, пахрулул, цанма цивппа ххуйну, тIайлану чIалачIаврил лиян буллай бур кулпат. «Я» тIутIаву, нара яла ххуйма тIутIа­ву, дакI хъуншиву дуллалаву исламраву бунагьиран ккаллиссар.

На укунсса гъалгъарду буллай урчала куну, ванил къатIиссар ттулмур кулпатраву бувчIу-къабувчIурду къашайссар. Ттул бур кулпат, мукьва оьрчI, жулгу шайссар укунмасса ишру. Щарсса тIийгума дикIай, ина цайми нахIу буван, дакьил буван лагара, виламур кулпатравугу чан бакъар щаллу буванмур тIий. Цаманалмур щаллу буллан бигьахьунссар, жулвамурнияр. Цаманащал гъалгъа тIутIисса чIумал чулуха урувгун ттуламур тагьаргу дурчIин шай.
Кулпат буруччаврил, хъамитайпалул хIурмат баврил чулийннай жула муфтиналгу дур кьянкьасса тIалавшинна, ургаву. Кулпатрал масъаларттащал ванайнгу чIявусса буккайссар, ваналгу чIявуну тикрал бувай кулпатру пахру-ххаралулшиврий лияйшиву. Шикку хъунмур аьйгу адаминай дур, хъамитайпа психологиялул чулуха адаминаяр личIисса бур. Мунияту адаминан къааьркинссар хъамитайпалул гьарца мукъул хъирив лаллан. Къатлул къайгъурдалсса, оьрчIалсса буллай, къачIирисса гьиву ларсун нанисса, бухлахи­сса хъамитайпалул увкусса гьарца мукъун махъ буллалаву адаминан къалайкьссар. Битан аьркинссар хъамитайпа паракьат хьуннин, цимурцаннул хъирив къаагьлай, гьарца ганил увкумур ва бувмур ххалуйх къалахлай. Адаминал дикIан аьркинссар ссавур учаймунивугу, дуваймунивугу. КIира зат дуссар хъамитайпалун хIалал ритан къабучIисса: хаин шаву ва щялмахъ бусаву.

Ччянива имам Шамиллул увкуну бурхха: «Адамина адаминану ухьурча, щарссагу щарссану дикIантIиссар» тIисса махъру. Адаминар къатлул заллу, кулпатрал бакI, ванаясса жаваблувшиннагу хъуннассар.

Бадрижамал Аьлиева