Абадлий дакIний бикIантIисса вирттал

Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий Ххувшаву ларсун гьашину 79 шин хъанай дур. Бусса оьрмулий жува та дяъвилия ва бюхттулсса Ххувшаву ларсъсса вирттаврая ххивав гъалгъа тIий бикIансса. Цуксса хIайпнугу, жулва халкьуннан уттигу дяъвилул сичча ккаккан кьисмат хьунни. ХIакьинугу Хъун дяъвилул вирттаврал наслу къучагъну талай бур Украиннал аьрщарай билаятрал мурадру буручлай, вайннан эбратнугу хъанай бур Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий Ххувшаву ларсъсса цала ттаттахъул. Миннал кьюкьририв шиная шинайн ххялтIа дуклай дур. Миннал аьпа ябаву жулва цинявннал буржри.

1939-ку шиная 1946-ку шинайн ияннин лахъисса дяъвилул ххуллу бивтун бур Гъумучатусса Ибрагьиннул арс Энвер Казимовлул. Гьашину ванан 104 шин хьунтIиссия. Аьралуннаву къуллугъ буллан Энвер лавгун ур хушрай, 1939-ку шинал. Ва баргълагавал Белоруссиянал ва баргълагавал Украиннал халкьуннал мюхчаншиврул къаралданий ивкIун ур.

1941-ку шинал, Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьукун, тIайла увккун ур Житомирдайн анаварсса мутталий хIаписартурал курсру буккин. Дуккаву къуртал шайхту, чIивима лейтенантнал чингу дуллуну, 131-мур мотомеханизированный дивизиялуву тIайла увккун ур Кьиблалул ва Баргъбуккавал фронтрайн. Июнь зурул 24-нний гьуртту хьуну ур душманнащалсса цалчин­сса талатавриву.
Душманнайн данди бав­цIусса, къизгъинсса талатавуртту най диркIун дур. Июль зуруй ца талатавриву Энвердуйн щаву дирну дур. Госпитальданий цахъи хIаллайсса хъин хъанайгу ивкIун, цIунилгу талан лавгун ур. Тай диркIун дур щала фронтрай жула аьрал махъунмай хьуну нанисса захIматсса чIунну. Госпитальдания увккун махъ Энвер агьну ур 277-мур Донбассуллал дивизиялувун. 1941-ку шинал ноябрь зуруй Сумскаллал областьрай вай талатисса кIанттурдай душманнал чулуха гужсса рищаву хьуну, Энвердуйн цIунилгу захIматсса щаву дирну дур. Контузит хьусса ва душманнал канийн лавсъсса майданнив ливчIун ур.

– Ттуп пIякь увкуну лирчIсса хъунтIуллувун агьну ура. Яру тIивтIусса – ттуйн ччала щилай бавцIуну бур фашистътал.
– Изу, – увкуну, амру бунни. Къабизарча гайннал га буний бивтун бичайва, – тIий, цува ясир агьсса куц буслан икIайсса ивкIун ур Энвер.
Укун, 1941-ку шинал, ноябрь зуруй, Энвер агьну ур Сумскаллал областьрайсса Конотоп тIисса шагьрулийсса (УССР) ясирну багьсса аьралитурансса лагерьданийн.
КIи ялун нанисса чIун. Гуж­сса дяркъу. Башттан хьуну, ччаннай бацIан къахъанахъисса аьралитал бачин бувну бур Черниговуллал областьрайсса Бахмач тIисса станциялучIан.
Шичча вай Германнавун тIайла буккан най бивкIун бур. Амма гужсса занч байбивхьуну, ххуллурдайх марххалттанил бакIурду бувну, душманнан шаназара ясир багьсса аьралитураясса колонна арх бакъасса гъаттара ппалавн дакьин багьну бур. Лагмара немецнал дацIан дурну дур пулеметирттащалсса къарал бацIансса вышкарду. Гьантри хьуну бур буран паракьат къахъанай. Ца мукунсса кьини Энвердун лихъан пикри хьуну бур. Цаппара цаймигу аьралитуращал аьрщарал лултту ххуллу бувккун, Энвер хьхьичIну, занан бюхълахъисса цаппара аьралитал хъиривну, ливхъун бур.
– Левчуну най ура, марххала бур никирттайн бивсса, амма цукунчIав ацIан бучIину бакъар. Хъирив битлай бур пулеметрава. БакIраву анжагъ ца пикри: вацIлучIан ияйссания цукун-унугу, яла иш бигьассия тIисса. ВацIлучIан, ца-кIиннаща бакъа, биян къабювхъуна, гайми марххалттанул авлахърайх кьат1 хьуну ливчIуна. КIяласса марххалттанийсса хьхьинякIсса шинеллу ва оьттул ттангъри иттала къалагай, – тIий, аьсив уклан икIайва тIар Энвер.
Мукьва барз хьуну бур щавурду дирсса, ккашил башттан бувсса аьралитураща немецнал шалклува буккан къахъанай. Мурхьирдал ккири, уртту канай бивкIун бур ккаши лиххан бан. Щавурдалгу азурда буллай, хIал бухлавгун бивкIун бур. Мукун­сса тагьарданий лявкъуну бур вай Сумскаллал областьрайсса Казатская тIисса шяраваллил инсантуран 1942-ку шинал март зуруй. Вайннал немецнаягу кьюлтI буллай, шаймур буллай бивкIун бур аьралитал ччаннай бацIан бан.
Гьай-гьай, аьралитал лабивтминнан бувчIлай бивкIссар, кIул хьурча, цалагу, цала оьрчIалгу бакIрачIан бучIантIимур. Ссах­чIав къабурувгун, аьралитуран шайсса кумаг буллай бивкIун бур. Жяматрал ци хIарачат барчагу, аьраличувнан тIайлабацIу къавхьуну бур. Шяраву ялапар хъанай бивкIун бур авадансса, немецнал чул бувгьусса полячка. Ванил бувсун бур фашистътурахь шяраву кьюлтI хъанахъисса хIаписарная. Энвер лихъансса тагьарданий къаивкIун ур. Фашистътурахьхьун иривсса чIумал, аьщун изанну тIий, нигьал уллай бунугу, ванал цащала архIал бивкIминная къабувсун бур.
Укун Энвер цIунилгу лагерьдайн агьну ур. Шиккугу цикссагу аьзав духIан багьну бур. 1943-ку шинал ЯтIул Аьралуннал частирдал тархъан бувну бур ясирну багьми. Жагьилсса хIаписарнал оьрмулуву ва тархъаншиврия цайми захIматшивуртту дайдирхьуну дур. Дяъвилул чIумул законнайн бувну, ясирну агьсса совет хIаписар ватандалийн хаин хьушиврун ккаллину ивкIссар. МуницIун бавхIуну, Энвердунгу чIявусса ккавккун бур. Особистурал цIухху-бусурду, вихшала къадихьлахьаву, лагьу-лахъунтту. Ахиргу ванан аьщун изансса танмихI кьувкьуну бур. Яла мунин кIанай штрафной батальондалувун утансса хIукму бувну бур. ЯтIул Аьралуннал хIаписартурая хIасул дурну дур Белоруссиянавусса 69-мур аьралуннал биялдарайсса 33-мур личIисса штрафной батальон. Энвердун къаххирая тIар ти­ккусса чIунну дакIнин дичлан. КIулсса зат бур, штрафбатрайн багьминнай рахIму къабайсса бивкIшиву. Сайки циняв цалчинсса талатавривува литIайсса бивкIун бур.
1943-ку шинал декабрь зурул 19-нний штрафной батальондалувуми дяъви къизгъиннийн, цукссагу гуж ххишаласса душманнащал талан бивчуну бур. 962 инсанная дахьа 16 талатала сагъну ливчIун ур. Энвердуйн захIматсса щаву дирну дур. Ва шанма зуруй Гомеллал областьрайсса госпитальданий хъин хъанай ивкIун ур.
Госпитальдания увккун махъ аттестациягу дурну, хIаписарнал чингу зана дурну, 1-мур Белоруссиянал фронтрайн пулеметрал взводрал командирну гьан увну ур.
240-мур полкрал 41-мур дивизиялуву хъунама лейтенант Энвер Казимов, Одер нехгу лархъун, Берлиннайн ияннин лавгун ур. Дяъвилул шиннардий буттащал Германнаву хьусса ца укунсса ишираягу буслай бур ванал душ Ххадижат. Берлиннайн гьужум бан хьхьичI Энвердуйн оьвкуну бур полкрал командирнал. Амру бувну бур гьужум бувну нанисса кIива полк хьунабакьайсса вацIлул кIанттурдай къаралданий ацIан. Ванал каялувшиннаралусса хъун дакъасса соединениялул дургьуну дур Франкфурт-на-Майне шагьрулучIату арх дакъа дирхьусса шяравалу. АцIния цая инсанная хьусса чIирисса кьюкьа дуркIун дур вацIлучIан. Му ппурттуву хар-хавар бакъа, паракьатшиву лиян дуллалисса чIурдащал вацIлува дурккун дур ххюра немецнал танк. Немецнан най дуна ххал къархьуну дур хъун дакъасса сангар ва аьралитурал чIирисса кьюкьа. ХIисав шайхту, канийн бучIияра тIий, оьвтIун бивкIун бур. Хъунама лейтенант Казимовлул амру бувну бур талатаврийн хIадурну бацIан. ЧIирисса кьюкьа 23 ссятрал мутталий талай диркIун дур ххюра танкалущал. Лув-ялув гьужум буллай, бацIаву дакъа цIу тIиртIуну душман унугу, цала дазуя сукку къавхьуну бур аьралитал. Вайннал бат дурну дур мукьра танк ва душманнал дзот. ЦIан лакьайхту, щавурду дирмигу бувцуну, цала позициярдайн бувкIун бур. Полкравурив, вай ливтIуссар тIий, похоронкардугума гьан дурну диркIун дур. ЦIарава сагъну дурксса взвод ккаккайхту, полкрал командир махIаттал хьуну ур. ХIаписарнал ппив хьусса шинельданий ябацIайхтурив, лазилавкьуну акъашиврий аьй дурну дур. Циявхьур, буттал чIарав граната пIякь увкуну, къизгъинсса талатавриву ванан му хIисаввагу къавхьуну бур. ЧIярусса цIалцIая ва шинельданул ххассал увну ур.
Позициялийн увкIун чансса хIаллава хIалдания лавгун агьну ур. Госпитальданий ванал чурххава 33 цIалцIи дурккун дур. Ва операциялухлу буттан паччахIлугърал награда дулун ккаккан бувну бур, амма документру бяйкьуну, награда залунначIан къадирну дур. Мунияту тачIав цIуру-кIурулийгу къаикIайва. «Жу наградарттах бакъаяв талатисса, Ватандалухлуяв», – тIун икIайва, дакIнин бутлай бур Ххадижат.
Энвер зана хьуну ур дяъвилия 1946-ку шинал. Дяъвилул цIараву ккаккан дурсса чувшиврухлу ва лайкь хьуну ур Александр Невскийл, Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул 1-мур ва 2-мур даражалул орденнан, «За взятие Берлина», «За освобождение Киева», «За освобождение Варшавы» медальлан.
ХIакьину буттахъал чувшиврул ирс буручлачисса вайннал наслулулгу хасъсса аьралий операциялий жандалий хIайп къаувкуну бартбигьлай бур цала аьралий бурж. 2023-ку шинал ттаттал цIа дирзсса Энвердул арснал арснал чувшиврий жан дуллунни хасъсса аьралий операциялий. Аьпалул хьуну махъ ванан дуллунни Къучагъшиврул орден.
Жунма тачIавгу хъамакъа­битантIиссар Ватандалул цIаний жанну дуллусса жула вирттал.
Хъирив нанисса никирттахьгу вайнная бусаву жула буржри.

Андриана Аьбдуллаева