
Мичча жу лавгру Хьхьирунтрал къалалучIан. Ва цIа на нара дизав, тIайламур цIа къакIулли. Бухьунссар шанна зивулул лахъсса. Та бур лагмава рахIру-рахIру дагьан дурну бувсса. Ккурккисса, хъунмасса къала. Вивгу бур лях-лях шанма укунмасса чIирттая бувсса къала. Вивату ми чIирттай бувну бур цимиагу азарва хьхьи хьхьувай дахьва щябикIансса кIану. ЧIирттугу мукун рахIру дирчусса бувну бур банва, хьхьиру ликкай кIанттурду гьарза хьуншиврул. Исфагьаннал лагма-ялттуцири хьхьиру бучIайсса бур гьанттайнмай, хаснува кIинттул, шивун, гьанттазандарайн. Миннул хьхьурай дайсса дур чIярусса чапалшинна – яла оьргъамур пара. Ми пара булайсса бур шагьрулул хъунмур кIанайн. Ца чулуха хьхьирунниха аякьа хъанай дур, гамур чулуха – хъуру оьргъа даву.
Шикку, Хьхьирунтрал къалалул магъуй, ттун хьунаавкьуна университетрал профессор, физик, азирбижанчу. ЦIа хъамаритунни. Танан кIула Дарбант, амма къакIула Дагъусттан, му цIа танан ттинин бавну дакъая. На танахь бусав Дарбант Дагъусттаннай бушиву, му аьрщигу Азирбижаннал ухссавнил чулух, чIаххуврай душиву. Танавун рухI дуркIун, цIухлай улувкьунни, цукунсса ци кIанур тIий. Дарбантлив ххюцIалазаруннихъая ливчусса азирбижан бушиву, ттунмагу миннал маз кIулшиву бувсун, хъинну ххари хьуна. Гъалгъа му мазрай бакъа къабуллан ивкIуна. Азирбижан литературалиягу хавар буривкьай на увкукун, дакIних ккалай улувкьуна Вагъифлул «Байрамри», Аликбер Сабирдул «Гьопупнаме». Жуву кIиннавувагу жува мяйжаннугу уссурвалшиврул асар хIасул хьуна. Ва журалул азирбижан ТихIраннай чансса бакъар.
Исфагьаннал шагьрулул дянивух най дур жулла Сулакь уксса хъуннасса нех. Танийн тайннал учай Заянде-руд (Затру ляхъан дай нех). Танийх бивхьуну бур шанттуршра метралул лахъисса, ацIния кIира метралул уттасса ламу. Танийнгу учай «Зувиллий шанма ламу» куну. Та бур ца неххайх бивхьусса кIива ламу. Ца бур тIайланма неххал ялув, гилува, ца бур кIий, лап лахъну. Нех най дур бавщирдал лях кьабивтсса арардавух, гайннул тих-шихгу инсантал щябикIавансса кIанттурду бувну бур, кIийнмайну тихун-шихун занансса ламугу бур. КIий, лахъний, загълунсса бавщирдай ламул кIивагу чулухух дурну дур зувиллий шанна авурсса ларзу, неххах ялугьлан ччими бацIавансса. Ламул дянивалу ацIния ряхра метралул уттану дурну дур, кIичча шагь нехай тамаша буллаваншиврул. Ламул ххуйшиврул уччин хъанай бакъая. Ганихава чанну лавхьхьусса «Хаджул ламу» тамансса гилунмайнугу бур. Утти гай ламурдайх бахьттагьалт бакъа къазанай бур. Машинарттан бувну бур цайми ттизаманнул ламурду.
Баргъ бахьлаглан бивкIунни. ЧIунни жу Машгьадрайн леххан аэродромрайн бачин. ЩябикIлан бивкIунну автобусрай. Дахьва утти хавар хьунни ахттая махъ нава бакIрай кьяпа бакъа ивкIсса. Бакъассар тти ттул норкалул «ххира кьяпа!». Чув кьабивтун бикIантIиссар на му тIий, дакIнийн бутлай, бутан хъанай акъара. Явара, бюхъайма хъунав машару: къужа хIазран тIий ивкIун акъар: «Базаллуву яла кьюркьумур хъус хъунавшаву дия». Ахиргу, кIул хьунни ахттайнсса канакийни, столовайлуву чIавахьулттий бивхьусса. Авара увккунна, чансса хъит-шит бувну махъ, ванал танахь, танал таманахь цIухлай, кIул бунни хьумур. ЛичIлулсса парс цIухлай бивкIун бур, кьяпа щилли тIий, заллу къалякъайхьувкун, лавсун бия цащалва автобусрайн. Ттул бахттигу рикIирал кьукьивив – хъуслилгу заллу къалякъивив!
Хъинну бикIу, хъамал ххирасса Исфагьан!
ЦIаннай «Боинг» Дяште Кевир тIисса хъунмасса къундалул авлахърал ялтту лерххун най дур. Ссят ххишалагу хьунни щяв цичIар къачIалай. Яла дахьра чIалан диркIунни шагьрурдал цIурду, чирахъру. Гай бухьунссия Сабзевар, Сяпяхс ягу Оьмар Хайям лявхъу кIану Нишапур.
Аэропортрай жух автобусру ялугьлай бивкIун бур. Биян буну хъинну къулайсса гостиницалийн, анна-анаварну жула-жула къатри ккаккан бувунни…
КIюрххил, ахттайнсса дуркуну махъ, бувккунну шагьрулувун – хьхьичIара ттунна шикку дуссар тIий баллан бикIайсса аьламатру ххал дуллан. Шикку дуссар цIа дурксса аьрабнал халиф Гьарун ар-Рашидлул (763 ягу 766-809) гьав, буссар Надир-шагьнал (1688-1747) мавзолей. Жул дур дахьва имам Ризанал гьаттал лагма-ялтту дурсса къатри ххал дансса чIун.
Ци тIиссар машгьад тIисса? Шагьрулун му ча дирзсса ци цIар?
808 шинал, Тус тIисса шагьрулул чIаравсса Санабад тIисса шяраву цакуну ивкIуссар халиф Маъмуннул куяв, Аьлинал ва идавсил душ ФатIиматлул оьрчIал оьрчIая арулчинмур никну хъанахъисса имам Мусал арс имам Риза. Диндалул цIаний инсан ивкIусса, шагьид хьусса кIанайн машх1ад учайссар аьраб мазрай. Та «бунагь бакъул чятирданул» лагмагу, хIалли-хIаллих хъанай, хьуссар хъунмасса шагьру МашхIад (оьрусрай Мешхед). Тиккун, хIаж хIисаврай, зияратрай бувкIсса, чан-кьанну хъусгу цадакьалун дуллуманая машхIади (шиаьнал хIажи) хъанай ур. Гьарца шинах шиккун бучIайсса бур 13 миллион зияратчитурал ва туристътурал.
Гьаттал лагмасса къатри дурну дур XII ттуршукулийра. Амма тания махъгу, цIусса дуллай, дакьин дуллайнма бивкIун бур. Хъуними давуртту хьуну дур Тимурдул оьрчIал, яла сефеви паччахIтурал, Надир-шагьнал заманнай. Мизитирттал кьатIухми, кIичIирттавунмайми, чIирттай ялату кIаланнугу бавхIуну, дурну дур исвагьисса айваннал кьюкьри.
МахIаттал увну кьаитлатисса бур вай шикку дурцири къатраву яла хъунмур кIану – цуппа имам Ризанал мавзолей. Ванил хьхьичIсса ларзу, лахъсса къапу мусил щин дурксса бур. Гьартасса залданул дянив инсаннал ка къадиянну, лахъсса мукьмурцIусса чIиви постамент бувну бур. КIийра кIий имамнал гьав дур, амма кIалабарз бакъар. Щала мукьмурцIуйхгу, мукьвагу чIирайхгу, кIий имамнал гьаттая кьура метралул лахъшиврийсса къуппалул магъулухгу мусил щин дурккун дур. Му мавзолейрал тиха ва шихагу кIива мусил минара бур.
Мавзолейраву дяхттагу яргну чанна лархъун дур хъунисса люстрарду. КIайннуй зурчIайтIий дур чIявусса, жура-журасса чуллу бусса, яла марцIмур бурулдания дурсса чIярусса зюрукъяйнтту. Миннул кувнния кувннийн мусил парливух зана битлатисса чаннал тIуркIу буслай бусан шайсса бакъая.
МукьмурцIу постаментрал чIарах кIара бивхьуну нанисса-найнма бур хIурхIа къашайсса халкьуннал мугьали. Цинявнналгу хIарачат бур инсаннал ка дахьра дияйсса кIанай постаментрай тиху-шихуннай дирхьусса кIира кутIасса мусил ттуршайн ка щун. ЯхI буллай ура нагу, мура даву нарагу дан. Укунагу кутIа-кутIасса на мугьалттул лавсун най ура. Гид ур махъа вев тIий: «Да, му чил инсанни, хъамаличури! Му итияра!» ВичIи дишайсса акъар. Ахиргу, щиллив махъа бувсса кумаграйхчIин, ттущагу бювхъунни циняв щилайнийн ка щун. Мунийн бувну, имамнал барачат ттувунма лавсъсса нагу тти машхIадира.
Мизитирттал къатрая бакIссавнил чулий бур бюхттулсса, авурну бувсса Гугьаршадлул мизит. Таний бур пирузилул рангсса, исвагьину бувсса къуппагу, тиха ва шиха бувсса мукьцIаллий шан-шанна метралул бюхттулсса кIива минарагу. Гугьаршад бивкIун бур 1397-ку шиная шийнай Хурасаннал хъунаману ивкIсса Тимурдул арс Шагьрухлул (1377-1447) кулпат. Мизитгу бувну бивкIун бур танил кашилий. Хъунмасса асар биян буллай бур Надирдул Мусил къапулулгу.
ХIакьинусса кьини Машх1ад, Ираннал баргъбуккавал ухссавнил чулиймур аьрщарал хъунмур кIанушивруцIун, Ираннай диндалун яла бусравмур зиярат бусса кIанур, исламрал элму лахьхьин дуллалисса, му элмулуха зузисса центрди.
Мизитирттавусса циняв заллу, миннучIа бувсса музейрду кьинибархан халкьуннал бувцIусса-бувцIунма бур. Цавай къапурдавух бувххун най бур хъами, оьрчIру, къужри, арамтал, цавайннувух бувккун най бур. Ца кIанттай щя-щябивкIун вичIилий бур малланал бусласисса вяъзалух, асар бюххаврил аьтIиссагума бур. Ххюя-ряха адамина, кьалакьи дакъасса табутраву ивхьуну, ятIулсса тIутIивгу ялтту дирчуну, каруннай лавсун най бур мизитраву мунах кьулгьу-кьуран буккин. Ттун ивкIума мукун лавсун най хачпарас бакъа къаккавкссар. Тивун букIлай бур циняв кулпатирттащал, оьрчIащал. Цурив, халкьунннайх цадакьалун бачIин, маразрайгу бавхIуну, ку бувцун най ур. Кугу, гьухъалданийн-за кунма, мютIийну хъирив най бур. Гидтал, туристътурал группарттан кIанттул ххуйшивуртту ккаккан дуллай, бусса-бакъасса хIарачат буллай бур. Дур мяйжаннугу тикку пахрулий ккаккан данмургу.
Имам Ризанал мизитрачIасса музейраву ккаккиялий дикъархьусса дакъар – аьнтIикIа бартбисуртту, ххира ярагъуннил журарду, Ираннал художниктурал дирхьусса цIа дурк суратру-миниатюрарду. Тиккусса библиотекалуву бур луттирдал ххюва миллион. ПIякь бивкIун чIалай бур каних чивчусса таптардая бивщусса Лу шаврил тарих щалва. Тикку бур, купа хатIлий чивчусса таптардая тIайла хьуну, цIанасса хатIлил усттартурал давурттайн бияннин чичрулул бивтсса ххуллу. Мисалдаран, тикку ккаккиялий бивхьуну бур МухIаммад-идавсил душнил арс ХIусайннул каних чивчусса купа хатIлийсса Кьурандалул лу. ЖучIава, Дагъусттаннай, чичайсса бивкIссар бюрчурил луттирая бувсса чагъардай. Машх1адливсса купа хатIлийсса Кьуранну чивчуну бур гьинтлул луттирдая бувсса чагъардай.
Хъиривгу буссар.