Ираннай дурсса ца нюжмар

Абачара ХIусайнаев

Дайдихьу

Жул конференциялул цаппара члентуращал хьу­наавкьу­сса мажлисрай цIанасса Ираннал диндалул хъунасса аятоллагь Хомейнинал хъунмасса кьадру бушиву бувсуна Ираннал классический литературалул хьхьичIуннайшивурттал. Миннуясса цану хъанахъиссар куна танал аькьлу, адав-инсап, лавайсса пикрирду цивунма бавтIсса Абулкьасим Фирдовсинал (1940-1020 ягу 1030 ш.) чивчусса «Шагь-наме». «Шагь-намелуву» бюхттулсса даражалийн гьаз бувну бусса исламрал цIаний талатисса гъазитал бакъарча, Ираннал хьхьичIавасса чапуртураясса виртталли. Европанавугу, Американавугу Ираннай цуксса бугьттан бихьларчагу, ай, тикку хъами лагътурайн буккан бувну бур тIий, исламрал агьулданул тикку хъаннин ляличIийсса хIурмат буллан ккаккан бувну бур. «Исламрал история барашинна дуллай бур, – тIий, чичлай бур цIана та билаятрай гьар кIанай, – хъаннин Идавсил (цув Аллагьнал ххуй чулий ккакканнав, цахьхьун ссаламгу булуннав) ляличIисса хIурмат байсса бивкIшиву, му Аллагьнал ляхъан дурсса алвагьсса рухIиран. Мунийн бувну, агьалинаву хъаннил буллалимур личIину агьамссар, бусравссар, агар адаминаяр щарсса ларай­сса дакъахьурча, адаминаяр хъис лувгу-къалувссар. Дуккавриву, даврий, политикалуву, ччимур къуллугъ лайкьну бугьавричIа хъами арамтуращал архIалссар. «Революциялуву жува ххув хьу­сса хъаннийхчинну», – куну бур имам Хомейнинал. «Хъаннища жяматрал иширттавух хIала буххан бю­хъайсса, так исламрал янналувур тIисса пикрилуцIун, кьюлтI ци бави, ттуща акьин къахьун­ссар. ЦичIар личIисса ххуйшиву ттун Европанал кIачIа хъаннийгу къаккаккай. Амма циняв хъаннин ца куцну лаххан кка­ккан дурсса лухIи яннагу, хъунма хъинбала бакъар. Мукун бунугу, му янналул хъамитайпалул лажин кIучI дуллай дакъар, исвагьину лаххайми исламрал зумунугу исвагьину, цIу буну, жура-журану ларххун бур. Гьар кIанай хъаннища арамтуращал ихтилат, маша бан бюхълай бур.
Февральданул урчIунний жу ссапар бахIарду Исфагьаннайн. Як-42 –мунил жу тиккун биян бунну 35 минутIрава. Аэродромран революциялул цIаний жан дуллусса, Хомейнинал урчIа кану ивкIсса, ва шагьрулиясса аятоллагь Бегъешттинал цIа дирзун дур. Цала Хомейнинал буттал шяравалу Хомейнгу Исфагьаннал губерниялий дусса дур. Цайми Ираннал аэродромирттай кунма, тиккугу къапулий дур Хомейни 1979 шинал Парижлия ТихIраннайн увцуну увкIсса французнал летчикнащал канил ка дургьуну нанисса хъуннасса сурат.
Исфагьан – Ираннал хьхьи­чIава­­сса хъуншагьрур. Танил хьуну дур кIиазарунния лирчусса шинну, тикку дур лавгзаманная лирчIсса тамансса аьла­матру. Щалва Ираннай бу­ссар учала «Исфагьан дунияллул ххяччар» тIисса. Сефеви паччахIтурал цала хъуншагьру чIюлу бан хъуни-хъунисса харжру буккан бувну бур. Тайнная махъ хъуни шагьтуралгу мунила цIаний ххуй-ххуйсса давуртту дайсса диркIссар.
Шагьру ххал буллай байбишиннин, жуйн кIюрххилсса дукан оьвкуна университетрал столовайлувун. Хъунмасса чаннасса залдануву аваданну хъамалу бувру.
Мичча жу лавгру «ЧихIиял сутун» — «МукьцIалла ттарцI» тIисса Цалчинма Аьббаслул чIалъаьлучIан. Танил хьхьичIва-хьхьичI бувмур бутIа Аьрчча Тимурдул оьрчIал заманнайва бувну бур. ЧIалъаьлул къапулул хьхьичI, щяв, кьура ттурцIай магъи дирхьусса ларзу дур. Миннул лахъшиврий ягу лахъишиврий зуви-зувира ххарххи дуссар тIар. ТтарцIру архнийн цIаттину чIалай тIий, ттун тай армани туфлия дур­сса ххива. Тай дурну диркIун дур ттарлил уттусриннуя, тайннул лагмара дагьанттугу дирхьуну диркIун дур. ТIама аьллай, хьхьара хъанан диркIувкун, дагьантту тайннуя кьатI хьуну дур. ЦIана хIукуматрал хьхьичI бивхьуну бур тикку хьхьичIара диркIсса ххуйшиву цIулаган даврил масъала.
ТтарцIру кьура дакъа-дакъа дунура, мукьцIалла тIутIаврил мяъна тайннул сурат чIаравсса бярнил щинаву душивур тIар.
Тичча автобусирттал жу бувцуру «Накьш-е джегьан» («Дунияллул накьич – дунияллул сурат») тIисса майданнив. Та хъинну хъунмасса майдан бур. Бувссар тIар шагь Аьббаслул заманнай, ванияр мукьттуршра-ххюттуршра шинал хьхьичI. Танил кьиблалул чулий бур «Имамнал мизит», ухссавнил чулий – базар, баргъ буккай чулий – Щайх Лутфуллагьлул мизит, баргъ лагай чулий – «Аьли къапу» тIисса чIалъаь.
Щайх Лутфуллагьлул мизит­рай бувагу так ца лапва хъунма­сса къуппа бакъа-бакъар. Танин цIагу цала чIумал машгьурну ивкIсса щайхнал цIар тIар.
Имамналмур мизитрайн «Шагь Аьббаслул» учайсса бур. Та бувссар тIар танал цанма. Танил къапу, чIиртту, хъунма­сса къуппа, мина, глазурь дур­ккун, изразцы дирхьуну чIюлу бувну бур. Таний дур Ираннал аьрщарай дикIайцири рангру, къуппалий – Ираннал ссавнил някIшиву. Къатлул хъуншиву цIакь дурну дур му цукун дай­ссарив кIулну дурсса усттартурал. Тайннан кIулну бивкIун бур зарзалттая мизит цукун буруччин аьркинссаривгума. Таниву мусил луртангу дур тIар. Ттизаманнул архитектортал мунийн вих бакъа, компьютерданухь цIувххуну бур, вай гьарца зат, расчетру мизит буллалинан кIулну дурссарив, компьютерданулгу, кIулну дурну дур куну, тасттикь бувну бур. Мизит бувну бур XVI ттуршукулий Исфагьаннаясса Аьлиакбар тIисса усттарнал каялувшиндарай, чичрурду дурну дур Аьлирза Аьббаси тIисса ххуй хатIлил залуннал. Къуппалул магъула щяв бияннин 25 метра духьунссар. Шила дахьва хьусса чIу кIия кIилийну гуж хьуну зана бикIлай бур.
«Аьли къапу» («Лахъ къапу») – шагьтурал кIилчинмур чIалъаь бур. КьатIаллих бурувгун, ва бувну бур хъамал кьамул буллан,– тIий ур жул валад-гид. Ва къапу лавсун бувкIссар тIар идавсил ссурахъугу, ПатIимат буллусса куявгу хъанахъисса, чил канища ивкIусса Аьли Наджаф тIисса Иракьнал шагьрулия. Мунийн бувну шиаьхъан ва ляличIину ххирассар. Ца ттурцIал лагма буклай нанисса чурттурдал инсан иян уллай ур кIийн, ялувсса залданувун.
Яла ххирами хъамалгу, цала яла хьхьичIунмигу шагьнал хъин битайсса бивкIун бур ва залдануву. Жула зумуну ва бур шанна-мукьра зивулул лахъшиврий. Къатлул мукьвагу мурцIу мукьмурцIусса ба­къарча, мурцIату къатлувунмай ккуркки лавгсса бур. Куямур чIирал дянивалу дакъар, хъунмасса кIану пIяв бивкIун бур, чIаххувсса къатлуя ларзу дуллай бивкIсса хханссар. МурцIурдая, бачIи бакъа, чIирая картондалул журасса чагъарду зурчIай тIий бур. Миннул зумардая скрипкалул, каманчалул, тарданул, сазрал, оьд тIисса Иран журалул мандолиналул, ччергъилттул, дачIул суратру кьуркьуну дур. Ва къатлувун бурувгсса та къатлуву руцлай, балай тIий бикIайсса бивкIун бур. Шивунан тай къачIалай, чу бурвав, часса чIурдурвав тIун бикIайсса бивкIун бур. Зал бувну бивкIун бур чIунил законну кIулсса, макьанну чIюлу дуллансса чаранная хавар бусса усттарнал.
ЧIалъаьлул баргъ лагаймур чулухсса айвандалия чIалай бур бакI чIалъаьлийн хьачин дурсса, лахъисса ца зивулийса къатта. Вари тIар шагьтурал хIарам.
Микку цакуну цийва цу­ппа дакIнийн багьунни XVI-чинмур ттуршукулий хьу­сса иш. «Та заманнай жула лакрал щамхалтурачIа хъинну хъуни­сса гужру бивкIун бур. Бугъдай щамхал ва мунал уссурвал Чаргаснавун бияннин дяъвирдай, гъазаватирттай занай бивкIун бур. Ца заманнай щамхалтал Ираннал шагьтал битаврил, букьан баврил иширттавунгума хIала буххайсса бивкIун бур. Масала, Шагь Тагьмасиб тIисса Ираннал шагь-щамхаллул куяв ивкIуну, мунан кIанай щамхаллул ссил арс къаивтун, гуржири щарссаницIасса ХIайдар-Мирза тIисса арс ивтун ивкIун ур. Пари-Джигьан тIисса щамхаллул ссил душнил ниттиу­ссийн – щамхаллуйн чивчуну бур. Хавар цанма баяйхту, мугьлат бакъа цаппара арамтуращал лавгун, щамхал чIалъаьлувату ХIайдар-мирзагу экьиливчуну, мунан кIанттайгу Исмяил-мирза тIисса цала ссил арс шагьшиврий паракьатгу увну, махъунай зана ивкIун ур», – чичлай ур Аьли Къаяев.
Тагьмасиблул цала арс Ис­мяил-мирза дуснакь увну ивкIссар кьура шинай, ппу ивкIуну, арс шагьшиврийгу ивтун ивкIссар 1576 шинал. КIира шинава (1578) Исмяил загьру буллуну ивкIуссар. Шикку хьухьунссар вай ишру тIий уссиявча, яла цакуну бакIрай авцIура: сефевитурал хъуншагьру 1502 шиная шинмай Табризъя, 1548 шиная шинмай Къазвиннайн бизан бувссия. Исфагьаннай хъуншагьру 1598 шинал шагь Аьббаслулли бувсса. Ялув кIицI бувми затругу 1576-1578-ку шиннардий Къазвиннайрихха хьусса!
Шагьнал чIалъаьлийн лавну, гания гихуннайгу дур мукунма кувннийн кув лавсса, шагьнал хьхьичIунминнал ца куцсса къатрал, квартирардал кьюкьа. ЧIалъаьлул хьхьичIсса майданнив, дучрайгу бурттий, буклан бикIайсса бивкIссар човгандалий – аьвзал заманнайвасса иран хоккейрай. Шагьгу, танал мачча-гъанмигу, чIарав бацIаймигу таний тамаша буллан бикIайсса бивкIссар.
Исфагьаннал базар ца чулуха лавкьусса, майдандалул чулуха тIивтIусса, ялув магъивгу ду­сса, шанмаяв-мукьваяв гьарта­сса лахъсса кIичIира бия. Гивугу, урчIайнмай ва куяйнмай кутIа кIичIиртту-ххуллурду бия. Тикку дахлай дакъасса дакъая. Дунияллийцири фабрик-заводирттал дуллалицири хъуслил журарду ттучаннай дусса хханссия. Тиккува зий бия хьхьичIазаманнул сянаткартал, тиккура аьркиннан аьркинмур дуллай, тиккура дур-дурмур дахлай. Ираннай дакъа, Ираннайгу Исфагьаннай дакъа, къадайсса ялтту дичулт дур. Ми мяйжаннугу ккаккан хъинну ххуйсса, ранг ликъаххайсса, оьрму лахъисса хъус дур. Ругьан къавхьуну, миннуя ца шанна журалулсса ласав нагу.
ЦIунилгу жу бувцунну университетрал столовайлувун ахттайнссаннуйн. КIивагу чулуха кутIасса махъ лахъаву хьуну махъ, тайннал жун гьарцаннан пишкаш дуруна, хъинну авур­сса рамкалуву дирхьусса, Исфагьанная гьар кIанайн ххуйну чIалачIисса тиккусса хъун мизитрал сурат.
Жу буру арманинал килисалул хIаятраву. Жул валаднал жухь увкуна: «Шикку буссар армани ва жугьутIи яхъана­хъисса кIива махIла. ЩихьчIав цичIав ихтияр дакъассар миннан я мукъуйну, я канийну къаччан бикIан бан». Гьаксса хъинни. Килисалул хъунама Манасян дянивсса оьрмулул адамина ур. ЧIалай ур лап дакI хъинсса, инсаннан бювхъумур хъинбала бан ччисса инсан ушиву. Га хъинну рязину буслай ур цала килисалул тарих. Жул гидма га анавар уккан уллай ур. Нарив цIукъавххуну къаивкIра. Шан­ттуршра шинал хьхьичI, Ираннан культура лахьхьин дуллан, Джульфалия Ираннайн бизан бувссия армани. Му Иранналмур Джульфа чуври бусса куну. Шиккур, цIана жува бусса кIану Иранналмур Джульфар»,– жаваб дуллуна Манасяннул.

Хъиривгу буссар.