Райондалий даву дакъами чан хъанай бур

ko_15Билаятрайгу, республикалийгу лавайсса дуккаврил идарар­тту шиная шинайн чIяву хъанай бухьурчагу, зунсса кIанттурду биял хъанай бакъар. Билаятрал ягу региондалул экономика хIисав дай агьали давурттал щаллушиннарах бурувгун.  Аьрасат бур 83 федерал субъект бухлахисса хъунмасса билаят. Гьарцагу региондалул бур цилва тарих, цилла ХIукумат,цалла сурсатру, агьали ва экономика. Мунийн бувну, давудакъашиврул тагьаргу гьарца региондалий дур личIи-личIисса. 2014 шинал январь зуруйннин­сса хIасиллайн бувну, Аьрасатнаву ур даву дакъа ливчIсса 4 млн. ва 180 азара инсан. Дагъусттаннай 2013 шинал хIасиллайн бувну даву дакъашиву чан хьуну дур 11, 4 %, яни 3500 инсаннал. 2014 шинал январь зуруйннин Дагъусттаннай усса ур 27 азара даву дакъа ливчIсса инсан.
Республикалул агьали давурттал щаллу баврил центрдал цачIава сияхIрайсса 100 азара инсаннава давурттал щаллу увну ур 43 азаллий 500 14-29 шинал оьрмулувусса инсан. Миннава 2800 мушакъатсса.
Лакрал райондалий агьали давурттал щаллу байсса центр тIивтIуну бур 1991 шинал. Центр тIивтIуния шихунмай муний каялувшиву дуллай бур Мусалаева Аьйшати ХIусайннул душ. Му буслай бур хIакьину райондалийсса даву дакъа ливчIминнал тагьардания.
— Давуртту дакъа ливчIми давурттал щаллу баврин, кризисрайн къаршину захIматрал рынокрал чIурушин лагь даврин хасну ДР-лул ХIукуматрал цIакь дурсса программа зузи дуллай, райондалул агьали давурттал щаллу бавриха зузисса центрданул дурссар таман­сса давуртту. Ва бур личIи-личIисса кьануннайн чул бишлашисса, жаваб­лувшинна ххисса ва захIмат бихьин багьлагьисса документ.
Программалул агьамшиву дусса ца бутIа бур мушакъатми давур­ттал щаллу баву. Центрданул цин лархьхьусса давуртту дуллалиссар мушакъатми хIукуматрал дуллалисса куклушиннардащал кIул буллалисса. Итабакьарду миннан цанна хIукуматрал чулуха социальныйсса ва психологическийсса кумаг бушиву тасттикь буллалисса хасъсса буклетру.
2014 шинал апрель-май зурдардий даву дакъаминналсса буллали­сса центрданул зузалтрал дурсса ххалбигьавурттайну, ялун ливчунни зун бюхъайсса 18-60 шинал оьр­мулувусса 245 инвалид ушиву райондалий. Вайннавасса бачIи бур хIакьину давурттай зузисса. ЛивчIминнал 20 % бур шагьрурдай, къутаннай ялапар хъанахъисса. Давудулулт (работодатель) тIурча миннан давуртту дулун анавар къабуккай. Медико-социальныйсса экспертизалул тIалавшиннарду ххалкъадиргьуну циняв мушакъатми оборудованныйсса зузи кIанттурдал дузал бан бюхълай бакъар. Мукунсса оборудование ласунсса каширдугу циняв давудулултрачIа дакъар. Давудулулт бикIан багьлай бур (республикалул ягу муниципал идарартту личIаннин) ишбажаранчитал, ООО-рду, ОАО-рду, СПК-рду.
Ва хъинну анавар къабувккун щаллу бан аьркинсса масъалар, цанчирча индивидуальныйсса ишбажаранчинал бюхъайссар цанма дакIнийн багьайхту идара лакьингу. Центрданул давудулултращал дурсса кьутIилий ккаккан бувну буссар инвалид даврия гьарча, ганал кIанттайн гава категориялул инвалид даврийн уцин аьркинссар тIий ягу оборудование ласун дуллусса арцу зана дан аьркинссар тIий.
Программалийн бувну, 2014 шинал райондалий давурттал щаллу ан ккаккан увну бур 3 инвалид.
— Буси дянивсса ва ларайсса кIулшиву дулайсса идарарттал итабавкьусса пишакартал стажировкалий тIайла буккаврия.
— Выпускниктал стажировкалий тIайла буккаву хъанахъиссар дурккуну бувкIминнал лавхьхьусса пиша практикалий ишла баву. Гьарца шинал стажировкалий гьан ан ккаккан увну ур 5-7 инсан.
ХIукуматрал тIайлану кьамул дурсса программалул чулухунмай давудулултрал, зун гьан бувминнал ва мукунма цила чIумал вайннан харжиран дулайсса арцу организациярттайн дичайсса финансирдал органнал биччибакъулшиву дикIан къааьркинссар. Дуручлай бакъар захIматрал кодексрал тIалавшиннарду — кьутIилий ккаккан бувсса куццуй, зуруй кIийла булун аьркинссар зузинан харж.
— Ишбажаранчишиву тIитIин ччиминнан цукунсса кумаг буссар хIукуматрал чулуха?
— Махъсса шиннардий Лакрал райондалий зун бувкIунни цивппа заллусса 430-нния лирчусса КФХ, ЛПК, ишбажаранчитал, СПК-рду. Мунинсса хъунмасса кумагну хьунни 2009 – 2014 шиннардий ишбажаранчишиву тIитIин ччиминнан паччахIлугърал арцуйнусса кумаг буллалаву. Мукун агьали давурттал щаллу баврил центрданул 145 инсаннан буллуссар цалархIал итабакьайсса, зана бан къабагьайсса субсидияртту — 58 азарда къуруш цаннан хIисавну.
Кумаг барду хьхьичIсса шиннардий ЦЗН-лул кумаграйхчил ишбажаранчишиву тIиртIусса инсаннан. Ванан цачIава 3 зузи кIану тIитIин дуларду 218 азарда къуруш. Ишбажаранчинал даврий зун бувцуминнал захIматрал луттирай дайссар даврийн кьамул увссар тIисса чичру ва дан буржлувну уссар гьарца фондран дичайсса арцул отчисленияртту.
— Гьарцаннан дулайссарив ишбажаранчишиву тIитIин кумаг­рансса арцу?
— ЧIявусса масъалартту, суаллу хIасул хъанай бур агьалинаву ва программалуцIун бавхIуну. Программа биттур дуллай, центрданул зузалтрал гьарца зуруй райондалул «Ххяххабаргъ» кказитрайхчил, телевидениялийхчил ва цаща-цащала дуллай буссар агьалинан бувчIин баврил давуртту.
Муния бувчIуну, зузи кIанттурду тIитIин ччисса инсантал чIявусса бур. Амма ми арцу цинявннан дулун хъанай бакъар. Арцуйнусса кумаг байссар так центрданул сияхIрайминнан, мугу сияхIрай авцIуну 3 зурул мутталий зузи кIанттул щаллу къахьурча.
— Буси райондалий зузи кIантту сакин баврия.
— Лакрал райондалул идарар­ттай ва организациярттай зузи кIанттурдал тIалавшин чанну дур. ТIалавшин дур цIуллу-сагъшиву дуруччаврил идарарттай – хIакинтурал ва школарттай – опыт бусса учительтурал. Махъсса шиннардий райондалий тIивтIунни цIулещан дай идара – 23 инсаннансса зузи кIану щаллу хьунни. Ларгсса шинал школарттай тIивтIунни цанмасса бухгалтерияртту – миккугу хьунни 18 инсаннансса зузи кIану.
Гьашину тIитIин най бур МФЦ, миккугу даву дакъа ливчIсса 15 инсан давурттал щаллу ансса умуд буссар.
Зузи кIанттурду чанну бушиврийн бувну, агьали давурттал щаллу байсса центрданул лякъайссар даву дакъа ливчIми чIумуйнусса давур­ттал щаллу бансса чаранну. Ми дур жяматийсса давуртту. Гьарца шинал кIиттуршунния ливчусса инсантал гьуртту шайссар цивппа ялапар хъанахъисса шяраваллаву ххуллурду бакьин буллалисса, щинаххуллурду буллалисса, марцIшиврул ялув бавцIусса ва цаймигу давурттаву.
Мукунма маэшатрал кIюласса кумаграх мюхтажсса инсантуран — чIявусса оьрчIру бусса, кулпатраву мушакъатсса оьрчI бусса, нину-ппу бакъасса оьрчIру даву дакъа ливчIун бухьурча, идарарттащал кьутIирду цIакь дурну, вай категориярттавун багьлагьими чIумуйнусса – 2-3 зуруйсса, давурттал щаллу байссар — гьарца шинал 10 инсан. Вагу программалул ца бутIар.
— Даву дакъаминнал оьрчIал гъинттулсса бигьалагаву цукун сакин дайссар?
— ДР-лул ЗахIматрал ва агьали социальныйну буруччаврил министерствалул райондалун дуллусса тIалавшиннарайн бувну итадакьай украсса путевкарду агьалинал ахIвал-хIалданух бурувгун (даву дакъаминнал оьрчIан, ахIвал кIюласса, чIявусса оьрчIру бусса ва мушакъатсса оьрчIру бусса кулпатирттавасса оьрчIан).
Жулва оьрчIру лагерьдайн гьан баврил тагьар цукунсса дур учирча -хъинну захIматсса. Нитти-буттан бувчIин бан захIматну бур, бувчIлай бунугу, оьрчIру лагерьдайн гьан бан ччай бакъар. ОьрчIру лагерьдай цахунма цивппа бивчуну, ургъил бакъа кьабитайсса ххай бикIайнуккар. Гьашину лагерьдайн гьан ан кка­ккан увну ур 30 оьрчI.
— Циксса инсантал бур хIакьи­нусса кьини ЦЗН-далул сияхIрай?
— 2014 шинал июнь зурул 1-нин агьали давурттал щаллу байсса центрданул сияхIрай ур 75 инсан. Ххюва зурул мутталий давурттал щаллу хьуссар 45 даву дакъа ливчIсса инсан.
— Буси центрданул коллективраягу.
— Центрданий зузисса циняв­ппагу пишакартал бур ларайсса кIулшиву ларсъсса, даврил опыт бусса. Центр тIивтIусса 1991 шиная шихунмай зий бур: хъунмур бухгалтер Маммаева Диана; хьхьичIунсса пишакартал Аьбдуллаева МадихIат, Хизиева Сабина, Буттаева Аьйша, Атаева Аминат. Махъсса шиннардий зун бувкIунни МахIаммадова Барият, ХIусманов ХIусман, Аьлиева ПатIимат.
Ихтилат бувссар
Зулайхат Тахакьаевал