Инсаншивугу – чувшивур

[dropcap]Г[/dropcap]ъумучиял шагьрулий, хъун бакъасса лази-лавкьусса къатлул хьхьичI, цал-цал итталун агьайссар, чурххалгу кIюлацIасса, хъинну марцIну яннагулархсса, гьарца чIарах наниманалгу бусраврай ссаламгу булайсса адимина. Агарда ттунма кIулну къабивкIния кIа гьалмахчу 1932-ку шинал увшиву, къаучивияв оьрмулул иялну угьарасса инсан ухьунссар куну. Ттул ихтилат ХIусманов Муса Аьбдулвагьидлул арснаяр.


КIа гьалмахчу къакIулсса сайки цучIав акъассар жулла райондалий. Хьунабакьай, яруссаннал, даргиял ва цаймигу районнал щархъавун лавгсса чIумалгу: «Цукун ур Муса, на цIухлахисса буси, хъинну инсаншиву дусса адимина ия, цIакьсса хIакинни», — тIутIисса.

На мудангу учайссар оьр­му инсаншиврий бутаву – мугу чувшивур куну. Мусал нину-ппу бивкIун бур хъинну дакIру тIиртIусса, цаманан хайр баву цала буржну чIалачIисса инсантал. Мукунсса ххаллилсса инсантурая нанисса ххуйшиву оьрмулуву Мусалгу, хъун дарчан дакъа, тачIавгу лагь дурну да­къар. Ттун Муса ХIусманов кIулну мукьцIаллахъул шиннур. Ванал хасиятрив хъиннура гужну дурчIуна Муса Гъумучиял азарханалий хIакинну зун ивкIун мукьах.

Цала дакIнин ххира хьусса пишалий райондалий зуннин тамансса оьрмулул ххуллугу бивтун бур ванал. ЧIурттахь 7 класс­гу къуртал бувну, 1948 шинал увххун ур Муса Гъумуксса педучилищалувун. ДакIнийн бутира, Гъумучиял педучилищалиятур дайдихьу дурсса жула лакрал ххаллилсса, дурккусса арсурваврал. Гъумук 1951-ку шинал педучилище лавкьукун, Щурагьун лавгун дуккаву къуртал дан. Агарда Муса учительналмур ххуллийх лавгун ивкIссания, ххаллилсса учительгу хьунссия ваная куну, дакIнийн багьай чIявуну.

Учительнаву дикIан аьркинцири хасиятругу ванаву дур. 1952 шинал Муса лавгун ур Совет аьралуннаву къуллугъ буллан. Цинявннан дакIнийссар гай гьарцаннал даврия, дуккаврия цукунсса тIалавшин дусса чIунну диркIссарив. Гьунар бу­сса, ду­ккаврих гъира бусса жагьил хъинну ччяни чIалан ивкIун ур частрал хъуниминнан. Рига шагьрулий къуллугъ буллали­сса Муса кьамул увну ур артиллеристътурал училищалувун. Му къуртал бувну махъ, 1955 шинал, тIайла увккун ур зун Ттуплислив. Гуржинаву цIусса дяъвилул техникалул иширтталсса буллалисса даврий шанна шингу дурну, кIура авну ур Дагъусттаннайн. Уттирив оьрчIнийра цанна ххира хьусса духтурнал касму дугьанна тIисса пикри хъиннува багьну бур.

1958 шинал циняв экзаменнугу ххювардай дуллуну, увххун ур дуклан Дагъусттаннал медициналул институтрал хъин бай факультетрайн. Мусан бувчIуну бур цува цаламур ххуллийн увкшиву ва, бяйкьин къабивтун, му ххуллийх ачин аьркиншиву. Шинну анаварну дачай, хаснура ми анаварну нанишиву чIалан дикIай дакIнихтуну дуклакинан ва зузинан.
Дуклайгу ивкIун ур Муса ХIусманов хьхьичIунну. Цала медициналул дарсирдах ба­къассагу, Мусал гъира бивкIун бур тарихрах, литературалух. Миннух оьрмулухунсса гъира бушиву чIалачIи буллай бур Муса ХIусмановлул шаппасса ххаллилсса библиотекалулгу. Мусал циняв цачIавасса луттирду бувккунугу бур.

1964 шинал Медициналул институтгу къуртал бувну, Муса увкIун ур Лаккуйн. Му хъинну гьунар ххисса хIакин, инсаншиву дусса гьалмахчу ушиву чIирисса чIумуй чIявуссаннан кIул хьун бур. 1972 шинал Муса Гъумучиял азарханалул хъунма хIакинну ивтун ур. Шиккурив хъиннува чIалан бивкIун бур Муса, за кIулсса хIакин акъассагу, цила багьайкунсса, зузалт лагма лаган бан кIулсса, итххявхсса каялувчи ушивугу. 1985 шинайн ияннин Муса зий ивкIссар му къуллугърай. Халкьуннал цIуллу-сагъшиврул цIаний ванал бивхьусса захIмат хъунмассар.
ХIукуматрал Мусал даврин кьиматгу бивщуссар. Ва ур ДАССР-данул культуралул лайкь хьусса зузала, ДАССР-данул лайкь хьусса хIакин. Лайкь хьуну ур чIярусса грамотарттан ва барчаллагьрал чагъардан. Яла хъунмур кьиматрив хъанай бур халкьуннал чулухасса барчаллагьру.

Мусал хъунмасса талихI цахава лавхьхьусса, оьрмулул дус шавривугу хьуну бур. Пикри барчан, бакъарив тIайлабацIу ца касмулул ва ца хасиятрал, дакIурдил марцIсса инсантал бакIрайн багьаву. Ххаллилсса зунттал душ, Мусал кулпат Сиябатгу бур «ЦIуллу-сагъшиву дуруччаврил отличник», лавай­сса категориялул медициналул зузала.
Нитти-буттаха лавхьхьусса оьрчIругу бур.
Гъумук шагьрулий цала лазилавкьусса, нахIушиву ххисса къатраву уссар ялапар хъанай уттигу, жагьил куна, даву дуллан махъаллил акъасса инсан – Аьбдулвагьидлул арс ХIусманов Муса.

Даниял Магьдиев