Цалчинсса Мусил цIукул заллу

Ризван Сулайманов

Ттула буттаясса ца-кIива махъ

Жула лакрал миллатрал билаятралгу, Дагъусттанналгу тарихраву мусил хIарпирдай чирчусса лажинтравасса ца дур Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилуцIун дархIусса лажин.
Жула чIивисса миллатрава увккун ур Совет Союзрал ххюя Хъун дяъвилул Виричу. Миннавасса ца – КIулушацIрал шяравасса Баширдул арс Ризван Сулайманов. Лакрал дянив ва хъанахъиссар Хъун дяъвилул цалчинсса Виричуну. Май зурул 5-нний бартлаглагиссар ванал 100 шинал таварих. Ххувшаврил байрандалуцIунгу, Виричунал юбилейрацIунгу бавхIуну, ришлай буру ванал арснал, Башир Сулаймановлул, буттаясса дакIнийн бичавуртту.

Ризван Сулайманов жагьилний

Ттуна хъинну аьзизсса инсанная чичин бигьану бакъар.Ттулла ччаву ялтту дурккун, ванал мяйжансса сипат даххана къахьун тIий. Амма бутта кIулну ивкIсса, дакIнийсса инсантурал тасттикь бантIиссар на увкумур, чивчумур.
Ттун ттула оьрмулуву буттаяр хъинсса инсан хьунакъаавкьуссар. ХIатта, дяъвилул цIараву, оьттул талатавурттаву ганал дуллай ивкIмур хъиншивруцIун къадаркьусса затну чIаларчагу. Ттун дакIний акъар буттал къаччан бикIан бувсса инсан. Бюхъайссия, ссайн-бунугу ссибивзун, ссавурданува уккан, амма, ччяни ссигу ливххун, тахсир хьуманансса танмихI куклу байва, ягу бувагу къабайва. Дяъвилий ясирну багьсса немецнал чулухуннайгума ганал цалла узданшиву чIалачIи дайсса диркIун дур. Жула саллатI гайннайх ришлан, батлан къабитайсса бивкIун бур. Ттул ппу саллатI ивкIун ур, амма цукунчIав зулмукар къаивкIун ур.
Дяъви къуртал хьуну махъсса чIумал чансса бакъая, буттал цIагу, сийгу ишла дурну, къаххуйсса тIуллу дуллалиссагума. Мукунсса ишру буттан хъинну къащи шайва, амма ци чулийгу инсантуращал авкьусса, дакI тIиртIусса ия.
Дяъвилул цIараву дакъассагу, буттал ккаккан дурссар цала къучагъшиву паракьатсса оьрмулувугу. Ванил кьиматгу дяъвилий ккаккан дурмурнияр къаялавайссар.
Зунттал шяраву марцIну ххювардай школагу къуртал бувну, щилчIав кабакьугу бакъанува, цана цувалу лавгун, ххуйсса кьиматирттай экзаменнугу дуллуну, Грознайливсса Навтлил институтравун увххун ур. Тай дяъви байбишиннинсса шиннардий му бигьану шайсса иш къабивкIссар. Дяъви къуртал хьуну махъсса чIумалгу ванал отличнайну къуртал бувссар Москавлив Лавайсса партиялул школа. Яла дуклай ивкIссар Коммунист партиялул ЦК-лучIасса Жяматийсса элмурдал академиялул аспирантуралуву. Дагъусттаннай цалчин ваналли дурурччусса политэкономиялул диссертация.
Дагъусттаннал партиялул обкомрай зузисса чIумал, ва ивкIссар прокуратуралул, судрал органнал ва милицанал даврил ялув ацIаву дуллай. Хъунмур никирал инсантуран ххуйну кIулссар цукун кьянкьасса низам диркIссарив вай идарарттай ларгмур ттуршукулул 40-50-ку шиннардий.
ЧIявучин кIулссар бутта пахру-ххара бакъасса, хьхьичIун ххяхлан къаччисса ивкIшиву. Агана ванал пиджакрай Виричунал ЦIуку бакъахьурча, щинчIав щаквагу къабагьанссия ва Виричуври куну учин. Ва тачIав къуллугъчитурацIух цанна дагьайсса куклушиннардая, арцуя, компенсациярттая тIий занай къаикIайва. Дяъвилий ва дяъвилия махъсса шиннардий лайкь дурсса наградартту нажагь дакъа къалаххайва. Наградарттурив ххинугу диялсса дуссия – 8 орден ва цума-цагу фронтовикнаяр чIярусса медаллу.

Дяъви байбивхьусса цалчинсса гьантрайва бутта гьуртту хьуну ия талатавурттавух. ДакIнийн бутлан икIайва ялтту бивхьусса Гитлердул аьралитал, кахригу рартIун, овчаркардащал жула позициярдайн гьужум буллай бивкIсса куц. Жула аьралуннан цIуппурттуву гьаваллавасса кумаг къабивкIшиву, ссав немецнахь диркIшиву. Мукунсса чIумал чIявуми саллатIнавун ццах багьну бушиву чIалай, гайннавун гьавас бутаншиврул, цува эбратну ккаккан ан аьркинну бивкIун бур.
Цала сивсусса командир чIалай, саллатIгу, жандалия ка ларсун, кьянкьану бацIайсса бивкIун бур. Дяъви байбивхьусса чIумал, бронетанковый мобильный соединенияртту ишла дуллай, немецнал цимиллагу вив ларсун диркIун дур жулла частьру. Укунсса тагьарданий цаппара саллатI ва хIаписартал, данди къабавцIуну, ясирну лаглайгу бивкIун бур. Ппу хIаласса аьралуннал мюрщисса группарду баргъбуккавал чулийнмай най бивкIун бур, дяхтта вацIраву лабикIлай, хьхьувай хьхьичIунмай най. Чув-бунугу авлахърай, хъуруннай бакIрайн багьлагьисса шакъавхьсса нувщи бивкIун бур щалагу дукра. Нину буслан дикIайва, дяъви къуртал хьуну махъ цаппара шиннардий буттал нувщи бувагу къабукайва тIий. Амма шайсса диркIун дур иш мунияр оьнивун багьсса чIуннугу – бурчул мухIулттив шархьун канакисса.
Та ппурттуву аьралитуран наградарттугу нажагь дакъа къадулайсса диркIун дур.
Ссут. 1943 шин. Ппу усса 60-мур армиялул 132-мур дивизиялул 498-мур битултрал полк Курск шагьрулучIасса захIматсса талатавурттаяр махъ бигьалаглай бивкIун бур. Амма бигьалагансса иш къавхьуну бур. Буттал каялувшиву дуллалисса батальондалухьхьун инсанталгу, ярагъгу буллуну, Украиннайн бачин бувну бур. Батальондалийн амру бувну бур, хьхьувай душманнал къинттуллухун бувккун, Десна нехгу лархъун, урчIамур зуманив плацдарм дуван ва агьамми гужру бияннин цIакьну бацIан. СаллатI, хьхьувай левчуну най, башттангу хьуну, бувкIун, канилу думуний нехгу лархъун, хIадур хъанан бивкIун бур душманнайн данди бацIан. Батальон немецнал къинттуллух хьуну бур. КIира километралул манзилданий, лултту чулий, ламуйх Десна нех лахълай най диркIун дур душманнал аьралуннал махъра-махъсса частьру. КIюрххил, сентябрь зурул 19-нний, немецнал гужсса гьужум бувну бур плацдармрайн, батальон неххавун бувтун, бат баву мурадрай. ЦIарал гъарал ларчIун дур гьарца чулуха. Гьаваллава гьужум буллай диркIун дур «юнкерсру», аьрщарай бивгьуну най бивкIун бур танкардал кумаграцIух бахьттагьалт. Ва къизгъинсса талатаврий каялувшиву дуллай ивкIун ур бутта, яла нигьачIаву думур кIанттурдай цува ацIлай. Хъунмасса тIайлабацIу хьуну бур талатавриву буттал усттарну, хIал кIулну ярагъ ва пулеметру бишаврийну. Кьунниялай немец, хIалдануцIагу хьуну, махъаллил хьуну бур. КIивагу чулуха ливтIуссагу, бивщуссагу чIявусса бивкIун бур. КIюрххицIунмай, артиллериялул хIадуршиннагу дурну, душманнал цIунилгу гьужум бувну бур. Амма ми махъунмай бан бювхъуну бур жула аьралитураща. Укун, ялагу, ялагу гьужум буллалисса душманнащал жандалия ка ларсун талай бивкIун бур жула саллатI. Му чIумал батальондалул командирнайн рациялучIан оьвкуну бур. ОьвтIима ивкIун ур 60-мур армиялул командир И.Д. Черняховский. Танал бувсун бур плацдарм дуруччаву хъинну агьамсса иш бушиву ва тавакъю бувну бур ца кьинисса ттигу яхI бувара куну. Хъирив кьини кIюрххицIунмай Десна неххачIан бувкIун бур 60-мур армиялул 132-мур дивизиялул полкру ва цаймигу соединенияртту. Бавчуну бур Днепр неххачIан. Миннащал архIал най бивкIун бур буттал каялувшиндарайсса батальонгу.
Кьура километралул ххуллу бивтун, саллатI бувккун бур Днепр неххал куямур зуманив ва бувххун бур Волчьи Горы тIисса шяравун. Душманнал гужсса рищаву дурну дур жула позициярттайх. ЦIу дирхьуну дур самолетирттал, танкардал, самоходкардал, автоматирттал ва канил пулеметирттал.
Баранбал бувккун талай бивкIун бур кIивагу чулухасса аьрал. Аьрщи-чарура цIарал ччурччуну нанисса талатаву дия тIар. ЦIунилгу буттал усттарну каялувшиву дурну дур талатаврий, къучагъшиврул эбратну цувагу хьуну.
Амма мура талатавриву, бакIрайн цIалцIи щуну, кIулшилия лавгун ур бутта. Оьттувун ахьлавгсса ва иян увну ур полевой госпитальданийн. Мунияр махъ дачIи шинай хъин хъанай ивкIун ур Курскалий ва Горький шагьрулийсса госпиталлай.
Буттан дяъвилия буслан личIину къаххирая, хъиннува къаххирая цала лайкьшивурттая гъалгъа тIун. Амма мудангу кIицI лагайва цува теориялул ва практикалул чулуха цила икIайкун хIадурсса ивкIшиву ва цала даву ххуйну кIулну диркIшиву, мунияту цува ялувсса аьрали частьраща ччимур бигар бартбигьин шайсса бивкIшиву.

Аьрали дустуращал

СаллатIнан ванаха чIалачIин къадиркIун дур, ванайнсса вихшала хъуннасса диркIун дур. Буттал биялдарайсса частирдаву ливтIусса-бивщуссагу чансса шайсса бивкIун бур. Командиртурангу кIулну бивкIун бур ванайн яла захIматмур бигар тапшур бан бучIишиву. Цинявппа командирталгу укунсса къабикIайсса бивкIссар. Вила биялалий ттуршахъул инсантал бусса чIумал, пишакаршиврул даража ялавайну бикIан къабучIиссар чайва буттал. Мунил ахир ххуйсса къашайссар. ЛивтIусса, бивщусса чIявусса шайссар. Опытгу, гужгу бусса немецнан ччяни хIисав шайсса бивкIун бур командирнал даража ва му кIантту ишла бан хIарачатгу байсса бивкIун бур.
Гьужум бансса операцияртту хъинну кьюлтIну хIадур байсса бивкIун бур, саллатIнахь операция та байбишинтIиссарив, мунил мурад ци буссарив къабусайсса бивкIун бур. Амма, хIадур хъанахъаврих бурувгун, гайннан бувчIайсса бивкIссар талатаву дикIантIишиву. ЧIя­вуминнавун, хаснува кулпатру, оьрчIру буминнавун, ццах багьайсса бивкIун бур. Укунсса тагьарданийсса чIумал хъунмасса бияла бивкIун бур командирнахь, мунал саллатIнахь увкусса мукъухь. Гьужум баннин хьхьичI буттал цинявппа саллатIнащал цIухху-бусу байсса бивкIун бур, миннал дакI данмур, вихшала дишинмур бусайсса бивкIун бур. Бутта буслан икIайва, тайннал тагьар цанна дурчIлайгу дия, шаппа оьрчIру кьабивтун лавгун ивкIссания аьрайн, бюхъайва ттущагу тукун къучагъну талан къахьун тIий.
Буттайн мукьийлла щаву дирну дия. Махъра-махъсса щаву хъиннура захIматсса диркIун дур. Ккуллалул цIалцIи иттах ссурссулувун дурххун, бурхIал ттурчIачIан гъанну дарцIуну диркIун дур. Му ду­ккан захIматну дуну, оьрмулухун чурххавура диркIссар. Няравух ларгсса цIалцIилул шанна нервран зарал биян бувну бия. Бутта ца яницIа хьуну ивкIссар.
Укунсса щаву дирсса инсантал нажагь бакъа бакI къабуккайссар тIар. ДачIи шинай госпиталлайх уклайгу ивкIун, цIуллу-сагъшиврул тагьарданийн бувну, бутта шавай тIайла увкссар.
Хъин хьуну махъгу мадара хIаллай ванал чурххава мюрщи­сса цIалцIив дуклай бивкIссар. Дяъвилул аьйплу увну унугу, зукъазисса ч1ун къадик1айва. Ва икIайссия Дагъусттаннал комсомолданул обкомрал 1-ма секретарьну, Дагъусттаннал партиялул обкомрал отделданул каялувчину. Дурурччуссия кандидатнал диссертациягу. Ларсъссар доцентнал, яла профессорнал цIа, Дагъусттаннал педуниверситетрал кафедралий каялувшиву дуллай ивкIссар.
Преподавательтуран ва студентътуран ва ххишала акъа ххирассагу икIайва.
Бутта хасиятрал оптимист ия. Ци кьини дуккарчагу, дакI гъагъан къаацIайва. ЗахIматшивурттахьхьун рай къабулайва. Гьарца чулуха инсансса ия.

Башир Сулайманов
ХIадур бувссар Андриана Аьбдуллаевал

1944 ш. Москав. Кремль. Мусил цIуку лавсун махъ
СССР-данул Верховный Советрал депутатътуращал. 1950 ш.
Кулпат Жариятлущал. 1990 ш.
Арснал арс Айгуннущал