Къабигьасса элмурду тимар дурсса лакрал душру

Дянив куяха урчIахунмай: Рукьижат Амирова, Сиясат Бекова, Зумрут Беджанова

Цайминнан за лахьхьин бан аьркинссар хъунмасса аькьлу, цанма за лахьхьиннияр.
(Мишель де Монтень)

Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул диян дурссар хъуннасса цIунцIия, дяъвилул цIаравун лавгминнайн дакъассагу, махъсса агьалинайнгу. Дяъви байбивхьуну кIира шинал дянив Дагъусттанная 3500 учитель лавгссар дяъвилийн. Та чIумал дуккаврихун багьсса хъами хъинну чансса бивкIссар. Яла хъунмур мурад хIукумат дуру­ччаву бунугу, 1943-ку шинал, яла дяъвилул къизгъинсса чIумалгу, зузи буллан бивкIссар Дагъус­ттаннайсса вузру. 1944-ку шинал тIивтIуссар Хъаннил педагогикалул институт. Му институт къуртал бувсса педагогтурал махъсса шиннардий гьаз дурссар Дагъусттаннал дуккаврил кутак.
Дяъви байбишиннингу, къуртал хьуну махъгу, жула Лаккуйсса дуккаврил масъала бивкIссар хьхьичI ххуттай. Ризван Сулайманов ва Якьув Сулайманов дяъвилийн лавгссар, Гъумук 10 классгу къуртал бувну. Ми яла аьрая зана хьуссар Виричунал цIурттигу хъазамирттай цIай-цIайтIи бувну. Ларгсса аьсрулул 50-80-ку шиннардий, ларайсса кIулшиву думи хIисавравун ласласийни, миллатирттал агьулданул лагрулух бурувгун, Аьрасатнаву хьхьичIва-хьхьичIмину лак хъанай бивкIссар. Миннавух цила багьайсса кIану бугьлай бур хъаннилгу.

Хизрил душ БЕКОВА (ЖАБИРОВА) СИЯСАТ
Дагъусттаннал педвуз къуртал бувминнан дакIния къадуккайссар ванил цIа. Ванил бюххансса, лахъсса чIу баллай бикIайсса бивкIссар вузрал аудиториярттаву 2015 шинайннин. Ва бикIайва, педагогикалул яла гужмур ххуллу бувгьуну, ссихIирчи кунма, математикалул хIакьмур исват буллай, зат лахьхьин буллай студентътуран. Укунсса педагог хьуннин Сиясатлул лавхъссар хъинну захIматсса шачIантту.

Сиясат бувну бур Лаккуй ТтурчIиял шяраву. Ванил дахьа байбихьулул школа къуртал буллалисса 1944-кусса шинал ТтурчIиял шяравалу дизан дурссар ЦIуссалаккуйн. Ванил нину-ппу колхозраву зузисса, захIмат буллалисса хъудугьулт бивкIссар.
Бивзун махъ, буттал шяраву марцIсса ххювардай лахьлай бивкIсса дарсру оьрус мазрай лахьлан багьну, биялсса захIматгу хьуну бур. ДакIнийн бутанну, ларгсса аьсрулул 50-ку шиннардийн бияннин, Ла­ккуй мукьва класс къуртал баннин цинярда дарсру лакку мазрай диркIшиву, ца оьрус мазрал дарс личIаннин.
Арнил кIанай аьдат ба­къасса зунттал агьалинайн цIусса кIанттай баргълачIаврил азарданул (маляриялул) хъунна­сса къия диян дурссар. Ца-кIира шин лях къаларгун, кIива душгу, арсгу кьабивтун, Сиясатлул нину диркIуну дур. Тти ванин багьну бур, ссилссагу, уссил­ссагу бувну, ичIаллил даврищал архIал цила дарсругу лахьлан. Ци захIматшиву духьурчагу, гьарца затралссагу бувну, Сиясат ххювардай дуклай бивкIун бур. Муния махъ Сиясат бувххун бур Хъаннил пединститутравусса 9-мур классрал подкурсирдавун. Ванил хъунмасса барчаллагьрай дакIнийн бутай институтрал ректор Зумрут Губаханова. Ххювардай дуклакисса душ так оьрус мазрал махъун багьлагьишиву чIалай, Губахановал буржну бивхьуну бур оьрус мазрал преподавательнай ваницIун кабакьин. Дарсру къуртал хьуну махъгу Сиясат ялагу лахьлайнма бикIайсса бивкIун бур.

Хъирив шинал зана хьуну бур шаппай 10-мур классравун. Тти школалий оьрус мазралгу ххуйну дуклакиминнавух Сиясат бивкIун бур хьхьичIва-хьхьичIсса ххуттай. Школагу къуртал бувну, бувххун бур Хъаннил институтрал физико-математикалул факультетрайн.Та чIумал Хъаннил институт бивкIссар кIира шинайсса ва дянивсса кIулшиву ласайсса. 1952 шинал учительницал дипломгу лавсун, зий бивкIун бур физикалул ва математикалул дарсру дихьлай 5-8 классирттаву.
КIира шинавату ва щар хьуну бур цила шяравучунан. Амма ванил талихI хъунмасса хIаллайсса къавхьуну бур: ванил лас, МВД-лул зузала, цала даврил къуллугърай унува, оьрмулуцIа хьуну ур. Сиясат ливчIун бур дачIи шин хьу­сса оьрчIащал. Мукун бунувагу, 1955 шинал бувххун университетравун, 1961 шинал мугу къуртал бувну, лавсун бур математикнал диплом.
Вай шиннардий, цIусса оьр­мулул талихI нузайн кьутIа тIий бунугу, так лас ивкIуну 8-9 шин ларгун махъ бакъа, кIилчин щаргу къавхьуну бур. Утти бювхъуну бур лавайсса педагогнал цIа ласунсса цила мурад щаллу бан. Бувххун бур Москавуллал пединститутрал аспирантуралувун.

Сабират щябивкIминнаву урчIаха цалчинмур

Кандидатшиврул элмий­сса цIагу ларсун, 1972 шиная шинмай Сиясат зий бивкIссар Да­гъусттаннал пединститутрал матанализрал кафедралий, цила хушрай даву кьаританнин. Зузиссаксса хIаллайгу ванил кIунттила дуркссар ттуршуннийн дирсса элмийсса давуртту, монографияртту, пособияртту.
Шикку жура кIицI данну, цирда дусса журалий оьрус мазрайра, ванил 1993-ку шинал ларсъсса цIа: «Лауреат Всеро­ссийского конкурса преподавателей высших педагогических учебных заведений за лучшие научные и учебно-методические работы по совершенствованию подготовки специалистов без отрыва от производства». Ванил мукунна хIалал дурссар «Да­гъусттан Республикалул лайкь хьусса учитель» тIисса цIагу. ОьрчIал оьрчIру хъуни буллай, вайннан аькьлу-кIулши ла­хьхьин дуллай бур цIанагу Сиясат Бекова.

АьбдурахIимлул душ
АМИРОВА (МАЛЛАЧИЕВА) РУКЬИЖАТ
Хъун хьуну бур Вираттав. 1953 шинал Гъумучиял дянивмур даражалул школагу къуртал бувну, цила учитель ХIасанбеков Шяпинал дишай­сса дарсру ххуй дирзун, физикалул учительница хьунна тIисса гъира багьну бур. Гъумучиял цIанихсса школалий ххювардай дуклай бивкIсса Рукьижатлул чIун оьнна ларгун дакъар. Ва бигьану бувххун бур хьхьичIва-хьхьичI ххюшинал программалийн бувтсса Дагъусттаннал учительтал шайсса Хъаннил институтравун.
Рукьижатлул дакIнийн бутайва, цуппа Гъумукун базаркьини бувкIсса чIумал, ваца цила шаппай кунма, жуннийн бучIайсса бивкIшиву. Мяйжаннугу, ттул ниттил гай яла гъанми кунма кьамул байва.

Жул бия, гьарца шяравату­сса къачирчагу, хъинну чIявусса хъамал. Ттул ппу учительшиву дуллай, Лаккуй цалчинсса школартту тIитIлай, ликбезрал курсру бачин буллай, диялсса шяраваллаву зий ивкIссар. Рукьижатгу бия жул хъамалудуш. Рукьижатлул ниттиуссу Аьвдул-кьадиргу хъама къаитансса хъамаличу ия: мунал Буденныйнал куннасса хъунисса ссирссилтту дия. Мунал арсру, МухIуттин ва Шагьнаваз, ттул ххуйсса дустал бия. Рукьижат аргъиравун биллан бивкIукун, цила ссура­хъин, МухIуттиннун, булун увкуну бия. МухIуттингу хъинну итххявхсса, дуккавривугу хьхьичIунсса, спортрахунгу агьсса жагьил икIайва. Амма Рукьижат дуклакисса ппурттуву бувкIссар кьурчIисса хавар: МухIуттин, Красноводскалий хьхьиривун учIлай унува, оьвкьунни тIисса. Му бия циннявннангу язугъсса хавар.

1959 шинал Хъаннил институтгу къуртал бувну, Рукьижатлул пагьмулул ва кIулшиврул бюхттулсса даража чIалай, институтравува дарс дихьлан бацIан бувну бур.
Хъаннил институт хъун хъанай, цIусса факультетру тIитIлай, ххюра-ряхра шин лях къаларгун ванияту оьрчIан ва душварансса Дагъусттаннал пединститут хьуссар. Шиву дуклакимигу, педагогталгу чIяву хьуссар, элмулуха зунсса лабораториярттугу хъанан бивкIссар. Багъдуев Гьаруннул каялувшиврийсса полупроводникирттал физикалул лабораториялуву Рукьижатгу зун бивкIун бур. Ванил бакIрачIан кьурчIисса кьинирду дуркIун диркIхьурчагу, утти цIусса къатта-къушлилгу хьуну, цила оьрмулия, дуллалисса даврия рязину личIансса хIаллихшинну хъанай диркIун дур ванил оьрмулуву: хIалимсса ласкъатта, радиоинженерну заводрай зузисса лас, Амиров МахIаммад, нитти-буттаха лав­хьхьусса арс ва душ. Амма оьрмулул кьадар щищачIав бувчIин къашай, кIилчинма ласнацIагу хьунсса кьисмат нясив хьуссар Рукьижатлун: командировкалий Ленинградрайн лавгун ивкIсса МахIаммад ивкIунни тIисса хавар бувкIссар. Цибанссия, яхъанан багьссар ванин яхI кьацIул бувгьуну тIиссакссагу.
Элмийсса давугу тIайлабацIу буну нани дурну, физика дишаврил пагьму цайминнангу лахьхьин буллай зий бивкIун бур Рукьижат.
Ларгсса аьсрулул ахирданийсса шиннардий Рукьижатлухун дахчуну диркIун дия хъинну захIматсса азар. КутIану бусан, хIакинтурал ванин кутIасса оьр­му ккаккан бувну бивкIун бур. Амма медицина махIаттал дансса чувшиву дурну диркIссар ванил, ца-кIира шинан кIанттай,10-15 шинал мутталий оьрму бутан хьуссар. Амма, ахиргу азарданул цила ххуллу лавсун, 2008-ку шинал цIанихсса педагог Рукьижат Амирова жуятува личIи хьуссар.
Цуппа личIи хьунугу, ванил кьадру лавайсса цIа личIан­тIиссар ххюцIалла шинал дянив цилла дарсру дирхьуцири тарбиялувтурал дакIурдиву.

НурмахIаммадлул душ Беджанова
(Китлаева) Зумрут
Зумрут бувну бур Лаккуя ЦIуссалаккуйн бизан бувну бивкIсса Бурттуннал жяматрал кулпатраву.
Хъун дяъви къуртал хьуну махъ, чIявуми чиваркI дяъвилул цIарава зана къавхьусса чIумал, хъаннийн дурккун дур ххишала дакъа захIматсса кьинирду. ЗахIматшивуртту лиркссар Китлаевхъал кулпатрайнгу. Зумрутлул ниттин багьну бур ххюва оьрчIгу, ласнал нину ва ппугу бакI буккан буллан. Мунил бувсса захIмат зиягу къалавгссар. Китлахъал оьрчIаяту цIанихсса пишакартал хьуссар.
Зумрутлун гай шинну дакI­нийн дичлан ччан къабикIай. Амма ххуйну дакIнийн дутай, мукьилчинмур классравусса чIумал «Сельская учительница» тIисса кино ххал дурну, цивунма учительница хьунна тIисса гъира багьсса чIун. Му ниттихь бувсукун, ниттил увкуну бур: «Цал ина ххуйну дукки, хъунма хьу, ххуй­сса инсан хьу, яла вияту, инша Аллагь, хьунтIиссар ххаллилсса учительницагу», – куну. Зумрутлул му хиял, тачIав дакIния буккан къабивтун, бакIрайн буккангу бувну бур.
Та чIумал захIматсса шинну дунугу, хIукуматрал чулуха хъуннасса бургаву диркIссар каши дакъасса кулпатирттал оьрчIру дуккин баврих, ччаннай бацIан баврих. ДакI дарцIуну бикIайва инсантал дуниял ххуй хьуншиврий, талихI бусса оьрму ялун бучIантIишиврий.
Ниттин цахъирагу бигьашиву хьун дан Зумрутгу, зунттал душваран куну тIивтIусса, Веденолийсса школа-интернатрайн дуклан бувххун бур. Гивугу ванин тарбиячинал, учительнал пишалух хъиннува гъира багьну бур.
Школа-интернат къуртал байхту, 1955 шинал бувххун бур Дагъусттаннал пединститутрал физикалул факультетрайн. КIира шин лях къаларгун му пединститутрая хьуссар университет.
Университетгу лайкьну къуртал бувну, 1960 шинал физикалул учительницану Зумрут тIайла бувккун бур Лаващиял райондалийсса Урмайннал шяравун.
ХьхьичIунсса учитель хIисав­рай, дуккаврил шин къуртал шайхту, Зумрут тIайла бувккун бур Каспийскалийсса №1 дянивсса даражалул школалийн. Тикку тIурча, дарс дишаву да­къассагу, интернатрал тарбиячинугу зий, куртIну физикалул дарс дишаврихунгу багьну бур.
Ванил итххяххаву чIалай, чIал къавхьуну Каспийскалий­сса интернатрал директорну бивтун бур. Аькьлулул ва пагьмулул балгусса арамтуращагума ххуйну дачин дан къашайсса му даву дачин дурну дур лап ххаллилну.
Вания хьуну бур гьарзатрал сант кIулсса педагог-мастер. Яла жагьилсса директорнал ца-кIира шинал дянив ганиннин зий бивкIсса директортал махIаттал хьунсса дахханашивуртту дурну дур. Му бакъассагу ванил дакIнил ца яла кIюламур кIануну хьуну бур физикалул дарс дишаврил методика гьаз даву.
ЧIал къавхьуну, ссавний талихIрал цIуку пар куну, Зумрутлул КъитIлаева тIисса фамилия кIура дарну дур Беджанова тIимунийн.
АцIния кIира-шанна шинай школа-интернатрал директоршивугу дурну, 1974 шинал Зумрут бувххун бур Москавуллал аспирантуралувун. Шанна шинал дянив ларсун дур педагогикалул элмийсса кандидатнал цIа.
1977 шиная махъ зун бивкIун бур Дагъусттаннал пединститутраву.
Ванил буккайсса бивкIун бур лекциярду КIулшиву лахъ дай­сса учительтурал институтравугу, директортурал квалификация гьаз дай факультетрайгу, лагайсса бивкIун бур районнайхгу.
Зумрутлул каялувшиврий чIявуну хьхьичIунсса кIанттурду бугьайсса бивкIун бур студентътурал олимпиадарттай.
Ванил чивчусса ацIунния ливчусса луттирду, студентътуран бакъассагу, учительтурангу хайрданунсса хьуссар. Ми бур физикалул дарсру ккаккиялунну дишин лахьхьин буллалисса кумагчиталну.
Ванил дурсса давурттан бивщуну бур личIи-личIисса даражалул кьиматру, дуллуну дур хIурматрал грамотартту, хIалал дурну дур «ДР-лул лайкь хьусса учитель» тIисса цIагу.

Исрапиллул душ
БАТТАЛОВА САБИРАТ
Сабират бувну бур 1928 шинал ХьурукIуллал шяраву. Ппу мукьва оьрчIал ялату армиялийн увцусса чIумал, Сабиратлунгу багьну бур, ниттицIун хъар дархIуну, хъуниминнал къабансса захIматру буллан.
ХьурукIравсса байбихьулул школагу бувккуну, хъирив Гъумуксса дянивмур даражалул школагу къуртал бувну, ванища яла бювхъуну бур Дагъусттаннал учительтурал институтгу буккин.
Физика-математикалул учительницану зий байбивхьуну бур Лаккуй, Ххюлуссуннал школалий. Ванил бюхъулул даража чIалай, чIал къавхьуну ва бивтун бур Лакрал рай-ОНО-рал инспекторну. Аьрая инвалидну зана хьусса ппу лахъи къалавгун аьпалухьхьун лавгун ур. Муния махъ МахIачкъалалив бивзсса Сабират зун бивкIун бур Пединститутраву Багъдуев Гьарун каялувчисса физикалул кафедралий.
Сабиратлущал архIал зий бивкIсса Клара Аридовал бувсмургу дакIния къабуккай:
– 1955 шинал на дуклай буссияв Сабират ИсрапиловначIа. Ва бия хьинну чурххалгу бювхъусса, жагьилсса душ. Ванил дикIайва тани хъинну сийлийсса лахъсса прическа. My прическалийн учайва «Бабета идет на войну» куну. Жу, душру, муних рюрххун бикIайссияв.
Сабират зийгу бивкIссар физикалул факультетрай цила оьрмулул 85 шин хьуннин. Лахъисса хIаллай къашавайгу бивкIун, оьрмулул 90 шинаву ахиратрахьхьун лавгунни педагогтурал педагог. Ванил аьпагу абадссар.

Мирзал душ
МИРЗАЕВА МАРИЯН
Махъсса шиннардий ду­ккаврил аралуву диялсса дахханашивуртту хьунни. Му дур чIун даххана шаврил лишан. Дагъусттаннал пединститутрал (университетрал) математикалул ва физикалул кIива факультетрая ца факультет хьунни, физикалул шанма кафедралия ца кафедра хьунни.
ХьхьичIва так физикалул факультетрай икIайссия 10-13 лакрал педагог. ХIакьинусса кьини ливчIун ур миннаяту кIия –Арсен Магьдиев ва Мариян Мирзаева.
Мариян хъунма хьуну бур МахIачкъалалив. Ванил ппу Мирза ур БахIикIуллал шяраватусса, нину ПатIимат Кумиял шяраватусса. Вайннал кулпатраву хъуни хьуну бур мукьва оьрчI, цинявнналагу ларсун дур ларайсса кIулшивуртту.

Мусил медальданущал школагу къуртал бувну, физика дихьлай ивкIсса МахIаммад Рашидхановлул магьиршиврул асар биян бувсса Мариян бигьану бувххун бур университетравун. Ххювардай мугу бувккуну, 1983-ку шинал зана хьуну бур цуппа дуклай бивкIсса школалийн учительницану. Марияннул дишайсса гьарца дарсгу цайминнан эбратрансса дикIайва тIий бур, цIу-цIусса методру, хьхьичIуннайшивуртту усттарну ишла дуллалисса.
Педагогнал даврищал архIал ванил бюхъу буну бартдигьайсса диркIссар жяматийсса давурттугу. 1987-ку шинал Мариян Кировский райондалул депутатну, комсомолданул секретарьну, Дагъусттаннал учительтурал 8-мур съездрал делегатну бивкIун бур.
2014 шинал ванил ларсъссар педагогикалул кандидатшиврул цIа. Ванил лекциярттал хъунна­сса тIалавшинна дуссар Учительтурал кIулшиву гьаз дайсса институтраву.
Ва буссар физикалул ЕГЭ-лул экспертнугу. Ванин дуллуссар «Почетный работник общего образования Российской Федерации» тIисса цIа. Ванил канила бувкссар элмийсса статьяртту, студентътуран аьркин­сса пособияртту.

Аьбиди ХIайдаев