Дагъусттаннал аьнтIикIасса заповедникру

[dropcap]Ш[/dropcap]агьрулий ялапар хъанахъисса инсаннал гьар кьинисса аьр­ххилун «шаппайн ва даврийн» тIисса цIа дизан бучIир. Гьарца кьини дуллай духлаган дан къашайсса гайра гай давур­ттаха, телевизордануха ва телефоннаха жунна тIабиаьтрал аваданшиву, буллугъшиву я чIалай дакъар, я муних ургъил бансса чIун дакъар.


Инсан тIурча, дунияллийн ляхъан увсса тIабиаьтрая ят къаувцун яхъанан акъарив? Жувания так ца шагьрулий яхъанан куну ляхъан къабувссарухха. Инсан тава-тагу тIабиаьтрачIан кIура аентIисса акъарив? Ми­ккур мунал дакIгу лаяйсса ва мунаву захIматшивуртту духIансса ссавургу тарбия шайсса. Жунма кIулнувагу къабикIайнуккар жува цуксса тIабиаьтрал караматсса кIанай лявхъуну буссарив. Дагъусттан, миллатирттал, чIяву мазурдил ва культуралул бакъагу, хъинну авадан­сса бур вацIралгу, неххардилгу, дарардал ва бюхттул зунтталгу.

Хьхьирил зумания байбивхьуну, микIиран бавкьусса бюхттул зунттал мицIайн бияннин авадансса ландшафт ду­сса республика дур жулла. Бюх­ттулсса зунттал гьалаксса нех­ру, куртIсса къума ратIру, чарттал ххяллу, жюружантту ва тIутIавун дахь- ларг арду – вай т1абиаьтрал так жунна ялун чIалачIими караматру духьун­ссар. Циксса дакъахьунссар жула итталун къадагьссагу. Жулла республикалул тIабиаьтравусса жанавартрал ва уртту-щинал «ихтиярду дуручлай», миннул ялув бавцIуну буссар «Дагестанский» тIисса ПаччахIлугърал тIабиаьтрал заповедникрал пишакартал. Му заповедникравун багьайсса кIанттурдай къадагъа дирхьуну дуссар тIабиаьтран зарал биян бувансса иширттаха зун. Ялун бургангума, пикри буварча, инсаннал ччан бивзний чара бакъа тIабиаьтран зарал къавхьусса кIану бакъар. Шагьрурдал зума-къирагърайсса вацIраву бикIу, щархъал чIарах нанисса неххардин, лухччирдан бикIу.
Дагъусттаннал заповедник сакин хьуну буссар мюхчанну ябуллалисса федерал даражалул тIабиаьтрал мурцIурдая: Къизлардал залив ва Сарикъумрал барханну тIисса заповедникру, «Самурский» ва «Шалбуздаг» тIисса национал паркру ва «Аграханский», «Самурский», «Тляратинский» тIисса федерал заказникру. Гьарца заповедникрал дуссар цанниха ца къалархьхьусса, цамур кIанай чувкIуй хьунакъадакьинтIисса караматру.

Ссал къабагьари, масалдаран, Аьрасатнаву цамур кIанай чувкIуй хьунакъабакьайсса Нарат-Тюбе бакIул ухнилу­сса Сарикъум? Мунийн учай­ссар тIабиаьтрал феномен куну. Ци дуссар микку махIаттал хьунсса учирча, Сарикъумрал ялув бавцIусса, мунил хасият ххал дигьлагьисса пишакартурал жухьва бусантIиссар ссах къулагъас дан аьркинссарив, бусантIиссар цумур мурчал ци чIумал чунмай къун бичайссарив, ци чIумал къундалул рахIру шайссарив. БусантIиссар цуппава къундалул бакIу щюлли авлахърал дянив цукун лявхъу­ссарив ва муницIун бавхIусса халкьуннавусса чIявусса бусаларду.

Аьрасатнаву ца бакъа-бакъасса «третичный лианалул» вацIлун ккаллисса Самурдал вацIагу мюхчанну ябуллали­сса федерал заповедникирдава ца яла агьаммурди. Ва Кьиблалул Дагъусттаннал т1абиаьтрал яла язимур ххазинар. Шикку­сса ццунсса вацIлул лелуххантраягу, уртту-щинаягу, жанавартрая ва ущу-щулгъилиягу бусларча, цимирагу ссятрай буслай къуртал къахьунссар. 2019 шинал «Самурский» заповедникрая був­ссар национал парк. Шивун багьайссар Кьиблалул Дагъусттаннал Ккавкказуллал зунттурдугу. Миннувух Европанаву ца яла лахъний дирхьусса Къурушрал шяравалугу.
Заповедникравун багьай­ссар Дагъусттаннал ва Гуржиял, Азирбижаннал дазурдай­сса вахIшисса жанавартрал авадансса «Тляратинский» тIисса заказникгу. Оьру цухьри, аврду, бюрунтту, гьинтри, вахIшийсса кьяцри бакъасса, шикку бу­ссар Ккавкказуллал тIабиаьтрал ттиркьюкьилун ккаллисса «переднеазиатский» леопардгу. Заказник чIюлу буллалисса хIат-хIисав дакъасса щинал жюружантту, гьалакшиврул хьамаран дирзун нанисса зунттал нехру, аьвзалзаманнул микIиран даркьусса зунттал рахIру Гуржиял ва Азирбижаннал дазурдайн дияннин хьунадакьайссар.
Аграханский ва Къизлардал заливру тIурча, жулла респуб­ликалий лелуххантран нахIу лавчIсса кIанттурдан хIисавссар. Шикку буссар Аьрасатнал ЯтIул луттиравун багьсса нажагь бакъа къахьунабакьайсса личIи-личIисса лелуххант ва балугъру. КIивагу залив ккаллиссар интту, ссуттил ца кIаная цамур кIанайн левххун нани­сса лелуххантрал язи дургьу­сса ли­кказандаран. Дагъусттаннал заповедникрал ца лишанну хъанахъиссар хъюрухъ багь пеликан. Аьлимтурал бусаврийну, махъсса шиннардий вай лелуххантрал яла чIярусса кIапIаллу шикку хIисав хьуну дур. ХIазран дакъахьунссархха пеликаннал вай щинал аьрщив язи дургьу­сса, дикIантIиссар шикку вайннул дакI дакьинсса шартIру хIасул хьуну.
Вай кIицI бувсса тIабиаьтрал мурцIурду багьа бищун къашайсса биологиялул сурсатру хъанахъиссар. Инсаннал буржгу бур вай дуруччинмур бувансса. Гьарца инсаннахь ихтияр дуссар заповедникру ххал буван, амма микку зузиминная ихтияргу ларсун, пропускругу канихьну, аьркинсса инструктажращалгу кIул хьуну бакъа миккун аьрххилий бу­ккан къабучIиссар. Тавакъюри жу тIимур баяву!

«Дагестанский» заповедникрал пишакартал ХI. Хабиев
ва М. МахIаммадова