Дагъусттаннал тарихрал ва ца инсаннал оьрмулул шачIантту

Дянив щяивкIун Саэд Габиев, урчIаха щяивкIун Магьди Худайнатов

Дагъусттаннай совет власть дихьлахьисса иширттаву хъунна­сса гьурттушинна дурсса цила буттая Магьди Худайнатовлуя ва тай шиннардий Дагъусттаннай хъанай бивкIсса иширттая Минажат Оьмаровал цуппа сагъну бунува (ва аьпалул хьуну бур 2005 шинал) чивчуну бивкIмур вай гьантрай «Илчи» кказитрал редакциялийн лавсун бувкIунни Минажатлул душ Къайсар. Дагъусттаннал автономия сакин дурну 100 шин шаврицIунгу бавхIуну, ришлай буру «Илчилий» Минажатлул дакIнийн бичавуртту.


На, Магьдил душ Минажат Оьмарова, бувну бура Лакрал райондалий ТIюхчардал шяраву 1915-ку шинал. Ттун бусан ччива жяматрачIа хъинну хIурматрай ва бусраврай ивкIсса ттула буттаяту, та хIала- гьур­ттуну ивкIсса иширттаяту ва тай аьратталсса шиннардийн тIайла дарцIусса ттула оьрчIшиврия ва жагьилшиврия.
Ттул буттал къуртал бувну бур Кьукнив ХIажимуса-ХIа­жинал зузи бувну бивкIсса сийлийсса мадраса. Мунан кIулну бия ­аьраб мазрай буккингу, чичингу. Махъ тIурча, ппу машхул хьуну ия арцу-мусил усттарнал пишалухун. Яла, ва пишагу кьабивтун, машлухун агьну ур. Туркманнал, УзбакIнал, ТаджикIнал билаятирттайх, Къазахъисттаннайх занай, халичартту, ссуникIру, къарчигъайртту ласлай, бахлай ивкIун ур. ТIивтIуну бур ца ттучан Бакуй. Миккугу зузи увну ур цала уссу Рамазан. Ца ттучан тIивтIуну бур Гъумукгу, бярнил чIарав. Микку цува зий ивкIун ур. Яла, Тулалияту ласлай, бахлан ивкIун ур ярагъгу.

УрчIах щяивкIсса Худайнатов Рамазаннулгу,
куях авцIусса Алхулаев Рамазаннулгу,
Абасов МахIаммадлулгу (суратрай ва акъар)
увччуну ур Гьарун Саэдов

Му Аьрасатнаву революциялул щатIив гьаз хъанахъисса чIун диркIун дур. Ми шиннардий Петроградрай университетраву дуклакисса ХIавинахъал Саэдлущал дус хьуну ур бутта. 1912-ку шинал Саэдлул итабакьлакьисса «Ххяххабаргъ» кказит, цала ярагъуннил ящикIирттаву лабивтун, Къапкъазнавух ппив буллай ивкIун ур.
Укун ттул ппу хIала хьуну ур революциялул иширттавух. Ганал дусшиву диркIун дур Гьарун Саэдовлущалгу. 1918-ку шинал цувагу увххун ур коммунист партиялувун. Гьан ай­сса ивкIун ур яла захIматми давурттайн. Бутталгу, захIмат-жапари къаувкуну, цинявппа бигарду багьайкун щаллу бай­сса бивкIун бур. 1918-1919 шиннардий бярничIасса буттал ттучандалуву кьюлтIну батIайсса бивкIун бур ми: Саэд Габиев, Гьарун Саэдов, Ибрагьим Аминтаев, Шушиннал Адам, Ккацраннал Апанни, ШавкIуллал ХIадис ва м.ц. КIяла гвардиялул аьрал Лаккуйн бувкIсса чIумал, гиккусса батIлатIавугу кьадиртун, Саэд ва ХIадис буттащал ТIюхчарав бувкIун бур. Шяравугу къабавцIуну, ХъунхIаллил бакIравун, Хъабукул къатрачIан лавгун, кIий щябивкIун бур, Алхурамазан ва Аьвдуллал Мяммагу къаралданий бивтун. Га кьини буттал ттучандалуву ливчIун буру шин къархьусса нагу, ттул нину ТIутIигу. Гайва гьантрай кIяла гвардиялул аьралуннал, луглай, революционертал къалявкъукун, бугьлай гайннал хъами – ттул нину (каравсса ттущал), Саэдлул щарсса Рукьижат, ХIадислул Аминат, МахIаммад Касаевлул Мааьзат ва цаймигу бавкьуну бур Къалалив дуснакьрайн, зула ласру бучIан бара зува итабакьин ччарча тIий. Жу дуснакьрай бушиву Къудухъал АхIмалул бувсун бур ттул буттауссу Рамазаннухь. Га лавгун ур жухлу дуснакьраву щяикIан. Саэдлул уссу Садикь, ХIадислул уссу МахIамма, МахIаммалул уссу Оьмари ва цаймигу уссурвал, ссурахъал лаглай, цивппа гиву щябивкIун, циняв хъами итабакьин бувну бур.
Саэдлул нану тIий унува хьхьичI кьини гайннащал къаувкIсса Гьарун Саэдов, Хьур-ХьурукIрахчин хьуну, ТIурувун увккун, гичча Щардал къурув лавхъун, чIаллу бусса хъуруннавух хьуну най ивкIун ур ТIюхчардал чулийнай. ЧIяту цала саллатIнащал нанисса полковник Дамаданнун ххал хьуну, хъирив саллатI бивчуну, Щардал къурув увгьуну, кIяла гвардиялухьхьун уллуну ур. Гайнналгу га авкьуну ур гайва хъаннихлу бувх­сса лакрал вирттаврачIан.

КьюлтIницIух партизантал гьан бувну, гай бусса дуснакьрал къатлул чIира хъинну мугъаятну, кIяламиннан щуркIал къахьунну зевххуну, циняв дуснакьлувтал буккан бувну бивкIун бур. Гьаруннухьгу ачу тIий бивкIун бур. Жагьил­сса ганал дакI хъун хьуссияв, ягу кIяла гвардиялул хIаписар уссу Бадавинал ххассал анссара тIий ивкIссарив, къаувкIуна тIий, буслан икIайва ттула буттауссу Разу-мямма. Ми итабакьиннинна кIяламиннал пIякь учин дурну диркIун дур ХIавинахъал Саэдлул къатри. Мукунма пIякь учин бувну бур буттал ттучангу. Чарий чару бакъая, тIий буслан бикIайва дада ва Разу-мямма.ТIюхчаравсса Магьдихъал къатригу пIякь учин дан най бур тIий бавну, циняв гъан-маччами, цала язисса хъусгу кьюлтIну Эсмайл Бакухъал лувчIинний лариртун, цивппа Ахухъал ва ХIуснихъал мащилий лабикIан лавгун бур. Му бивкIун бур август барз, Лаккуй аргъирай ххулув буллалисса чIун. Хъамигу, кумагран бувцумигу Муруллул-Сунув ххартIа тIий бивкIун бур. Сунувсса кьунттал ххютулу, жу бавхIусса оьрчIайкIанттугу бивхьуну, ххартIа тIий бивкIун бур ттул нину ва буттауссил щар Умаматгу. Яла, нагу кIанттуву шанай кьабивтун, шардай ах­ттайнсса ласун ларгун дур ттул нину. Му ппурттуву Гъумуча чапар увкIун ур, Магьдинахъал къатри ччуччин най бур кIяла аьрал тIий, леххаву рутан. Га цIана Хъун ккурчIату ялавайми, Магьдинахъал гъан-маччами лавгун, жул къатравусса ххира-ххирами кьайгу дуккан дурну, ттул нину ва хъуними буттауссил оьрчIругу лихъан бувну бур Ардарав, аьрщарал мащилувун. Сунув ххартIа тIисса Умаматлуйн ва цайминнайнгу оьвкуну бур лихъияра куну. Тайгу ливхъун бур, аькъатIий кIанттуву шанашисса нагу ниттил бувцу­сса ххай, гиккува кьабивтун. Эялукъурув бивну, Ардараваллил рахIух нанисса ттул ниттин ххал хьуну бур я Умаматлул, я гайминнал карав на бакъашиву. Ца вев куну бур ниттил: «Умамат, ттул душ чув бур, сунув кьабитав?» – куну. Яла 5-6 хъамитайпа, цаннил ца кьабитлай, левчуну лавгун, на бувцуну бура.

Лакрал партизантуралгу, Дагъусттаннаясса ятIул аьра­лунналгу гьужум ялун нанишиву кIулну, Гьарун Саэдов кIяла аьралуннал Лаккуя тIайла ув­ккун ур. ЦIахъардал-Къуманивун биявайсса не­ххамачIув Саэд бивтун увтун ур миннал. Гьарун ­аьщун изаву хъинну кьувтIуну бур цинявннан, хаснува Хъабукул-КъатрачIа кьюлтI хьуну бивкIсса ХIавинахъал Саэдлун ва ттул буттан. Щалла шяравалу ччаннай дарцIуну дуссия, циняв хъами аьтIий, яс бувну буссия тIий, буслан дикIайва ттула нину. Ганин Гьарун цила уссу куна ххирая. Петроградрая най унува буттал ттучандалувун увкIни: «Уссил щар, цукун бура?» – куну цихьвагу, кIанттувусса ттуйнгу ппай учайва тIар. Уххайхту, анаварну цIуххайва тIар: «ДукьрахIан къадуркIрив ТIюхчарату Умаматлул?» – куну. Уттуишин шану бакьин буллалийни учайва тIар: «Ява- ява, уссил щар, шану бити, мукунсса шаний уттуиширча, аьдат хьуну, даин ччантIиссар. На чIярумур чIумал гьантта личIара ххуллурдай, вокзаллай, хъуруннай, ххяллаву, миву-тиву. Ттул шану вари» куну, цайра лархсса, хъахъисса бандругу лавчIсса, лухIисса ссакьаллатрал курткагу ялун дуртун, цала чагъардал бувцIусса ятIул луттирал портфельгу бакIрацI бивхьуну, щяв бувтсса халичалий уттуишайсса ивкIун ур. Кьяпагу матростурал кунмасса, хьхьичI ца лишангу ларчIсса бикIайва тIар. Гай ганал студентнал форма диркIун дур. Изайхтугу, ца чIара лаян къариртун, цала марцI дурну яннагу, лагайсса ивкIун ур. Ца ххуйсса жагьил икIайвача, хIайп га ивчIан тIий, аьтIий дикIайва нину. ЦIахъардал къуманива Гьарун ххалал п1ургъундалий лув ивхьуну, уччин шавай, Ваччав, лавсун увкIун ур ганал Дивир тIима уссу. Гай бучIаншиву кIулсса ттул буттал Хъун-РатIув, жула шяраваллил лувсса аьраххуллий, бацIан бувну бур адамина кунма кьянкьасса, ттупанггу битан кIулсса цала буттауссил щар Аьйшат. ХIадур бувну бур Гьарун ишинсса чуртту, ганах бишинсса сурув ва гьарица аьркинмур. Щалливаллил чулуха аьравалттил чIу шайхту, Аьйшатлул щютI увкуну, ТIюхчардал шяраву буцири ярагъуннил балгусса партизантал аьравалттил хьхьичIун бувккун, Гьарунгу учIан увну, ивссуну, сурувгу бивхьуну, чурттуйх ивхьуну, арамтурал хъачIунттай Ваччав лавсун лавгун бур. КIюрххил бургъищал Гьарун увччунугу ур.
Гьаруннул нину ва уссурвал жул хьхьичIунсса хъамал бия. Нину ПатIимат, Гьанжилив обкомрай зузисса уссу Дивир ва 30-ку шиннардий прокурорну ивкIсса уссу Сайпу, гиху-шихунмай нанийни, даиман жучIан ТIюхчарав бучIайва.

ДакIний бур ва ишгу. Лаккуй коллективизация дуллалийни, Сайпул ссурахъу Ханнал цува заллусса гьарахъалу колхозравун къарутлай уну, прокурорсса Сайпу ганачIан гьарахъун лавгун ивкIун ур рути учин. Гьарахъун увххун, Сайпул гьарахъалттил цIа зумух ласайхтура, Хан ххявххун цала ссурахъийн, ганайн чIила щуну дур. Сайпулгу, цайва хIал буна, бувккун ттупанча, бивтун бур. Ссуттил чIун дия та. Ттул нину ва ппугу, Ва­ччав Сайпу ва Хан ливтIуну бур тIий, Гъумучату милицанал дучрай бурттий леххаврий лавгуна.
Лаккуя лавгун ивкIсса Бадавигу кIия лихъан бувсса кIяла аьралуннал аьралитурайн бакIрайн агьну Щурагь, гайннал бувсун бур Гьарун ивкIушиву. Гайннал хьхьичI цува къума къалавг мишангу дурну Бадавинал, цIухлай, кIул бувну бур Гьарун увцуну Щурагьун ца гьан бувну бивкIссарив. Яла, цала уссу увцуну най бивкIсса шамагу лявкъуну, гайннахь цува Гьаруннун душманну ивкIшиву буслай, гай шагьрулул къирагърайсса кIанттайн бувцуну, бусласи бувну бур Гьарун ивчIаннин ци тIий ивкIссарив ва ганайн цуманал бивтссарив. Яла, бацIан бувну ярглий, кьатI увну ур шамагу. Цувагу лавгун ур яла Щурагьсса цала ваччиричуначIан. «ХIакьину на ттула уссил кьисас ласав, утти нава ивчIарчагу, хIайп тIий акъара», – куну бур. ЧIал къавхьуну цува Бадавигу ивкIуну, ЯтIул аьралуннал бияла ялтту бувксса чIумал Бадавинал цала уссу Гьарун ивкIусса душмантурая кьисас лавсшивугу, гай ца бивкIссаривгу бувсун бия ттул буттахь гайннал уссил Дивирдул.
Ттул ппу ивкIуна 1935 шинал урандалул азарданул. Га ивкIусса чIумал Гьанжилия бувкIуна лакраву ва Да­гъусттаннай бур учинсса арамтал: Дивир Саэдов, ХIадис ХIажиев, Юсуп Шовкринский, МахIаммад СаэдхIусайнов, МахIаммад Щахшаев, Къуркъихъал Билал ва ХIажиаьтта, Ккацраннал Апанни ва чIявусса цаймигу. ХIавинахъал Саэд арс Жайраннущал увкIуна, Гъумучату Щахшахъал Оьмаргу увцуну, мяйку хьхьу дурсса чIумал. ХIатталливгу лавгун, кьинибархан жущалагу щяивкIун ивкIун, чIявусса маслихIатругу бувну, лавгуна.

Хъиривгу буссар
ХIадур бувссар Андриана Аьбдуллаевал