Провинциал оьрмулувасса дакIнийн бичавуртту

Кьукнив Дагъусттаннал ххуллурду бай идарарттал бакI дургьуми, Оьмари Аскандаровлул гьайкал тIитIлай

Ччан гъаргъсса аьнакIи

Ца шинал жунний гайми аьнакIал дянив буссия 12 мюрщисса оьрчIругу хъиривсса нину-аьнакIи. Гьарца кIюрххил, шания ивзтари, на гъирарай лагайссияв гайннух ябитан.
Ца кьини, мукуна ивзун, лавгра уруган, урувгра: ттул иттав ттуйва бияла бакъа макь дуркIуна – ацIния кIирагу оьрчIгу, нинугу дия лиртIуну, щяв кьатI хьуну. Гай ливтIуну бия тталакрал. На кьинибархан аьтIий уссияв. Ттул мукьал къиялул ниттил гайми аьнакIив бизан бувна аьнакIал къатлувату ххалал чIаркIув. ОьхIалсса тталак бугьансса кьасттирай, чIирисса нузгу тIиртIунна кьадиртун, аьнакIал къатлуву хъиривмур кьини кIюрххила на бивзссия къатIа, тталак дях­ттагу бучIайсса ххай. Амма ттул хиял мурадирайн къабувккуна: къатIухьхьун биривну бия чIаххуврал хъунма-хъунмасса аьнакIи.

Ваца пистолет кунна, кIунттил аьнакIул ччангу дургьуну, илагьий лязин, мукунсса цIу дирхьуна кьацIлива чIаххувщарнил ттуйнгу, ттула ниттийнгу – жу буххансса кIанттух луглаги бувнав. Къатлува кьатIув увккуна ппу.
– АхIмакь , ина циван бизав му къатIа. Тталакгу инава кунмасса авлия ххай уссияв, ми­ккунма зана бивкIун бучIан! Инагу, чIаххувщар, хъуннасса щар­сса, ци тIиссара?
На, ругьан къавхьуну, учав:
– ЩилчIав аьнакIи жуннийнма циванни бувхсса?
– Къукъу акьу. Ина та щар­ссанихь багъишла ити учин аьркинссия. КIулну икIу, къавкъин, щялмахъ бусласаву, къюк буллалаву, мюрщиминнан къа­ччан бикIан буллалаву, хъуниминнал хIурмат къабуллалаву – му инсанна тIисса инсаннан мудангу кьюкьаласса затри. БувчIурив вин, ккаччил магъ? КъатIа бизаннин цал ттухь циван къацIуххав? – му дяъвигу бувну, хIаллих уттуллуха дургьуну, ттул вичIигу кIура даруна буттал.
Буттая ттун нигь дикIайва хъуннасса. Агарда ацIра шинаву­сса оьрчIал бакIраву загьир шай­сса ухьурча Аллагь, Аллагьну ттун чIалай икIайва ппу.
КъатIухьхьун биривсса аьнакIи бия ттул чIаххувщар Шакиятлул аьнакIи, Мямма-Буттал щарссанил. Мямма-Бутта жул шяраву гьарца чулуха оьвхъусса усттар икIайва: га ия къалайчи, муххал усттар, тIаннул усттар – хIасил, мусил кару ду­сса инсан ия.
Яла махъ, нава шяравун увкIсса ца ххуллух, на лавгссияв Мямма-БуттачIан – аьпалухьхьун ларгсса ганал щарссаних Шакиятлух жижара бан.
– Цукун-унугу ттун ина ув­чIунна. Виннив нава увчIусса-къаувчIусса къакIулли.
– Му ци махъри, Мямма-Буттай, ина къаувчIуну, цур ттун яла увчIайсса ва Заннанна хъамадиртсса шяраву, – куссия на ганахь.
– Барчаллагь, уссил арс, нагу сан увну, ттучIан увкIсса, – куна ганал. — Вин къакIулссар кувни цуксса къумашиву ликкайссарив дакIний. Ттул циняв гъанцири лавгун бур та дунияллийн, ттул дакIнил дусгу цакьнира ларгунни тихунна, арс ­акъар, душ бакъар! На цура? Му хъунмасса аькьилсса мурхьирая ливчIсса кьавкьсса чIапIи. Ва щаргу аькьилтурал щарди тIун бикIайссия. Аьжаивссара диркIун дур му аькьилшиву, цайминнан дуллусса кунна, бигьанна кьаритайсса, ахIмакьшиврух даххана дайсса. АхIмакьшиву дакъа цири, туну, ва? КIира жуав дансса чув ливчIун акъар шяраву, дур та кIанттай ца шанна-мукьра ххячара, радио дакъар, телефон дакъар, цичIар дакъар. Ттулгу цичIар да­къар, мукьва аьнакIигу, ца ажаригу личIаннин. Бур яла ца ччитугу, нава кунма ялгъузну ливчIсса. Вин чIалай дурив та жула кьуллалучIа щядиркIсса щарсса? – тIайла дуруна ганал тиккун цалла канихьсса ­аьсав. Ца ляличIиссава гьаннарал аьнакIи бувкIунни ттун шагьрулия, гъанчунал гьан бувну. Ванингу, бучIибакъун, хъинну ххирар суслачIа. Ина на шикку оьна щяивкIсса ххай урав, къарал буллайра усса, ттулва оьрчIи аьнакIи та щарссанил сусул хъув къабиян. Акъа, бивну лякъирча, аждагьа хьусса та щарссанил зай-гьакьлил ттул ттаркIру зурзу чин дантIиссар. Ва аьнакIунгу, танингу цава ца аькьлу бусса хханссар. Тукунсса инсантал бур утти ливчIун ва аькьил­сса шяраваллия. Яла ци тIува, ттул арс, ссайну рахIат хъанава?
Мямма-Бутта. Ванал щалва оьрму лавгссар жард къаувкуну зий, захIмат буллай. Буссия ванал ацIния кIива оьрчI – цувагу сагъну унува, ливтIуну бур циняв. Ду­ссия цанна ххира­сса щарсса, хьуну ур муницIагу. ЛивчIун ур мукьва аьнакIущал ва ца ажарттущал цувалу. Бур, цува кунма, ссувайсса ца ччитугу… Лажинни, цири му? Аллагьнал ликкан бувсса танмихIрив? ТанмихI бухьурча, ссахлуну­ссар. Ягу, жува гьарца иширахун зумух ласласисса, бувагу ца кутIасса мукъуйну увкуну къуртал шайсса, кьадардив?

Кьурбаннул аждагьа

ОьрчIнийсса дакIнийн­бичавуртту. Цири ми? Хъун­кIултIутIуй зурчIай тIисса чIапIиврив, уф учирча, левххун гьан хIадурсса? Ай-юх, ми личIай оьрмул-оьрмулухун.
Дяъвилияр махъсса чIун. Жул къатрал хьхьичIсса тик бивкIсса бакIу. Му бакIуйх лавай, кьус-кьусгу бивкIун, гьаз хьуну най бур, чIумул биялну ссуссингу бувсса, хъунмасса рахIу. Кьукуннал Кьурбаннул чIунийну му рахIу бур ца аьламатну вев-гьарай тIий?
– Да жямат! Бачияра щарнил ккурчIав? БатIияра собраниялийн!
Ттул дакIнивун куртIну кьуртIуну лирчIун дур Кьурбаннул кIунттихьсса ккуркки­сса ятIулсса зат, ца каних ганийсса кIюй гьанагьи дуллан ивкIукун, лахъсса саргъунсса чIурду итабакьлакьисса. ДакIний бур ялагу, жулла чIаххувщар Чача, му зат­рал чIу хьхьичIва-хьхьичI цинма бавсса чIумал: «Явара, аждагьа най бур!» –тIий, оьллаппалав дурххун, ладиркIун диркIсса. Чурххава увцIу-кьувцIусса, кIачIа бувну чIиллух бивчусса бакIращалсса, чансса чулийнмай бивкIсса урчIамур ччангу бусса, цувагу мудан пиш-пиш тIийнасса, му ятIул аьламатрал залуннан хъинну ххирая мюрщи оьрчIащал гъалгъа тIунгу. «Аждагьагу» бия аьрая мунал лавсун увкIсса трофей.
– Дяъвилул личIи-личIисса мюрш-кьюрш пишкаш дурссар инсантуран: зажигалкарду, муххал кьяпри, осколкарду, – щала чаннагу лавхъун, тIий ия ттухь цал Кьурбан,– ттухьхьуннив тIурча, ясирну биривссар вана ва «Аждагьа!». Хъирив авурсса хъяхъавугу дайва.
Кьукуннал шярава дяъвилийн лавгминнава махъа-махъссану уссия Кьурбан. МяйцIалла шинай ягухьуну, аьпа­лухьхьун лавгунни кьулчинмур ттуршукулул ахирданий. Мунал «Аждагьалул» бакIрачIангу ци бувкIссарив къакIулли.

Зиялий бацIлацIисса ххазина

Азаллий урчIттуршлий ххюцIаллий мукьулку шин. Гъумучиял дякучалий буссия ттучан, «Раймаг» тIисса цIанилу цинявннан кIулсса. Революция хьуннин му дахху-ласулул кIанттул заллухъруну бивкIун бур Гъази-Гъумучиял Хъассихъул.
Му ттучандалуцIун лачIун дурну, дуллай байбивхьуну бия хъунисса къатри. Ттун къакIула щилъяв ми дуллалисса ва циванъяв. Ххюлчинмур классраву дуклакисса оьрчIан му бувчIуну личIи тани цибанссия. ЦIанарив тIурча, тани ттунма ккавккун бивкIмур на ттива тти итабакьлай ура ттула дакIнивух, му даврил минахур хIисаврай.
Ницайсса ххюра-ряхра аьра­­­ва гьарца кьини дучIайва ХьурукIрату чарттал дурцIуну ми къатри дуллалисса кIанттайн. ХIакьинугу итталу авцIуна ур миккусса кIия адимина: ца, чIяйсса иттацIанттугу ду­сса, кьус-кьус ивкIсса, цувагу мудан цара-царай янналувусса (аьраяллил гимнастерка ва галапе-хIажак) усттар: гамагу – ганал кумагчи, яни пагьла. КьагубивкIун, цIуцIлай бикIайва гай чартту. Дарсру къуртал хьуну махъ, дулланмургу личIину гьарзасса дакъасса нагу, туну, увкIун гиккун, хъунма­сса хIаллай ялугьлай икIайссияв гайннал дуллалимуних. Цалвагу дакIний бакъар гайннава­сса га хъунаманал цавагу махъ увкуну, зумаавхъун. ЧIивисса оьрчIал бакIрангу хъинну жапану бикIайва, цу­кунчIавсса чIирагу къабуллай, кIюрххия кьунниялнин так чартту цIувцIлацIисса арамтурал даврил мяъна лаласун. «КурчIил инсантал бухьунссар вай», – тIий икIайссияв на ттухьа нава. – Жул шяравуния Арчиял Аьбдуллул ца кьинилул мутталий кIира сажин дурну дацIан дайссар тIун бикIай?». «Сажин» тIисса махъгу ттун хъуниминнал гъалгъалува бавсса махъ бия.

Гава кьяйдалий чартту цIувцI­лайнма гай усттарталгу кьабивтун, каникуллал чIумал на лавгра жула Кьукуннал шяравун, шавай. АцIния кIива гьантта хъинну хъуннасса чIунну чIалай дикIайва тани дуклаки оьрчIан. КIуллагу дакъана ларгунни ми кьинирду, увкIра на Гъумукун.
Най ура «курчIил усттартал» зий бивкIсса кIанттул чIарах. Я Аллагь! Ттун ххал хьумур хъина зунгу ххал хьун. ЦIугу-цIувцIлай, бири-биривнийн бивчуну бивкIсса гай чартту утти, цуппа ца къабивтун, ваца ххал дургьусса кунма, бивхьуну бия низамрай, ганиннин так чарттал бакIу бивкIсса кIанттайгу гьаз хьуну бия суратрай кунма­сса чIира. Муксса гъапI учин бувну бивхьуну бияхха чартту – лях­сса ххярацулттавун чIила личIин къахьунссия. ЧIава оьрчIангума му зат хъинну тамаша бивзуна. ЧIирал лажиндарай чIелму аглан хьунсса кIантту чувчIав бакъая. Арчиял Аьбдуллул був­сса чIирттавурив тIурча, жу, Кьукуннал щарнил оьрчIру, шярултрал бувсса кюртти ппив буллай бикIайссияв. Къачагътал! ОьрчIан чIявуну цалла дуллалимунил мяъна къадурчIайсса иш бикIай – хъуни хьувкун, цивппа махIаттал хъананну къачагъсса къеллугу дурну лякъай.

Ахиргу, дурну дирхьуна ус­ттартурал къатри, мунищала архIал нагу къуртал був­ссия ххюлчинмур класс. Чарил усттартурал давриву ттунма бувчIлачIимур чIявусса ба­къанугу, ттунавагу къакIулнува, на тани барану хьуну ияв чария ляхъан дурсса эмаратрал: цIувцIу чарил фасад, чарил кIива бюрнилий дарцIусса портал – мицI бувкIсса кIира кьабакIгу дусса, кIиккура – кIия цIанихсса инсаннал симанну дусса фреска… Утти пикри буллай, та бивкIун бия мяйжаннугусса чарил поэма.
Ца ацIния ххюра шинава увкIун уссияв тайра къатрачIан, урувгра: фрескалий диркIсса кIиннавасса цаннал силуэт дурагу дакъар, дуркьун. Утти махърив тIурча, кIай цирда къатригу лекьан дурну дур. Ххаллил­сса усттарнал-архитекторнал цала канил ва дакIнил бюх­ттулсса бюхъулийну сакин бувну бивкIсса чарил поэма, архитектуралул шедевр бигьанма лиян бувну кьабивтун бия. Ци личIишиву дуссар, чарий щил сурат дирхьуну диркIун духьурчагу: МахIаммад-Идавсил (аьлайхIи ссалам), Ися-Идавсил, имам Шамиллул, Лениннул, Сталиннул – му дур тарихрал гьайкал, инсаннал аькьлулул ва асардал ахъулсса. Жува ссайру ва цукунну муния мукьах жула наслу тарбия буллантIисса?
Цал ялагу хIайп. Шанма гьантлул заллуну хъанахъисса цуниягу ца чиновникнал, «самодурнал», мунацIунна ляхъан дурсса режимрал рахIатшиврул цIаний, багьа бищун къашай­сса ххуйшивуртту, ххазинартту мукун бигьанна пуч ду­ллалиссаксса, жулва ялун бучIантIимур пашмансса бакъа къахьунтIиссар.