Лахъирдал Гъази-Аьли

Бусалалул ххуллий

Ттун ххирасса лакрал жямат! На зухь бусанна бур кусса лакрал чиваркIуннаясса адиминал – Лахъирдал Гъази-Аьлил бакIрачIан бувкIсса кьадардания.

Цур ивкIсса Лахъирдал Гъази-Аьли? Бусласаврийн бувну, му ивкIун ур Дивинна­хъал агьулданиясса, аьрабрай дуркку­сса, цимивагу чил мазгу кIулсса, хъинну диндалухун агьсса, лу­ттиравун урувгун, зад бувчIайсса, тIайламур ччисса инсан.
Му, ссаятучIав хIучIгу къакуну, агьалинай хантурал, хъуни иширттал заллухъруннал буллалисса зулмурдайн, къатIайлашивурттайн къаршину уккайсса адимина ивкIун ур. Хъунайннал хъун Султан куна­сса, мубараксса инсан ивкIун ур.
Мунийн бувну та чIумал Лакку билаятрал ханну ивкIсса Аслан-ханнангу Гъази-Аьли душман хьуну ур, мунан дан­сса луркIандарах луглай ивкIун ур. Учалагу бакъарив: «ТIайла бусу – халкьуннал душман, бав­кку бусу – Аллагьнал душман», — тIисса.
Гъази-АьличIан лакрал щархъаяту чIявусса инсантал бучIайсса бивкIун бур маслихIатрайн, цанма аьркинмур цIуххин. Мукунсса тагьар хантуран аслахIну къадиркIун дур.

Гъази-Аьли, на увкусса куццуй, Лахъирдал Дивиннахъал агьулданул арс ивкIун ур. Мунал нитти-буттал цIарду ттуща кIул дан къархьунни, амма Гъази-Аьли ххюя уссурваврава яла хъунама ивкIун ур. Вайнна уссур­ваврал цIарду, хъуна хъунаманая, чIава чIаваманайн дияннин: Гъази-Аьли, Абакар, Муса, Ссунгъур, Сагид. Вайннал шанма ссугу бивкIун бур: Биви, Загьидат, Гьажар.
Гъази-Аьлил цу бувцуну бивкIссарив къакIулли. Мунал цаннил ялун ца бувсса кIива мюрщисса душ бивкIун бур: ца – Уммукусум, цагу – ХIуризат.
Абакардун Уххуллухъал Ясупи-ХIажинал хъабаркIсса ссу РайхIанат бувцуну бур. Ца ХIажи-МахIаммад тIисса арсгу увну, Абакар 1877-кусса шинал, бунтираву гьуртту хьуну, ивкIуну ур.
Мусан ПатIимат тIисса ттул ттаттал ссурахъу бувцуну бур. Мунал ххюва душ бивкIун бур.
Ссунгъурдун Зувайрижат бувцуну бур. Мунилгу ца душ бивкIун бур. Ссунгъургу жагьилну унува ивкIуну ур.

Сагид тIима уссу мушакъатсса ивкIун ур. Мунияту мискин­сса агьулданул душ Аьжми бувцуну бур, минналгу ца арс, ца душ бивкIун бур.
Гъази-Аьлил ссурваврава хъунма-хъунмур Биви Хъунав ттул буттал бавал ниттиуссин – Хъуна Аммал арснан – Амирдун буллуну бивкIун бур, жагьилну бунува бивкIуну бур.
Загьидат тIимур ссу большевик Исмяиллул ниттил нину бивкIун бур.
Жува кIицI бувсса куццуй, Аслан-хан Гъази-АьлицIухсса бансса иширах луглай ивкIун ур. Му ишгу укун хьуну бур.

Аьпабиву, Гъази-Аьлил нюжмардул чак Гъумук Хъун-мизитраву бакъа къабайсса бивкIун бур. Хамис кьини базаргу бан, хьхьувай тийва гьан­ттагу ивкIун, нюжмардул чакгу бувну, ахттая махъ шавайн зана шайсса ивкIун ур. Ттул пикрилий, ми духьунссия 1835-1836 шинну. Мукунсса ца нюжмаркьини, Хъун-мизитраву ахттайнмай чакгу бувну, зикригу бивхьуну, увккун нани ххуллий, къумасса кIичIираву луртан дурну, ханнал нукартуравасса цаннал Гъази-Аьли ивкIуну ур. Му ивкIусса чIумал мунал душру Уммукусум ва ХIуризат мюрщисса бивкIун бур.

ЧIал къавхьуну Аслан-хан, хъинну захIматну къашай хьуну, лахъину шанийн агьну ур.
Ца кьини Гъумучату Лахъирив Гъази-Аьлил уссурссунначIан бувкIун бур ханнал вакилтал.
— Жу ханнал гьан бувунну Гъази-Аьлил душру цачIанма буцин, миннахь багъишла итияра учин, хьумуния пашманна учин, — куну бур миннал.
Микку гъан-маччами бавтIун, маслихIат буллан бивкIун бур. Кув бивкIун бур магьанбари тIий, кувгу бивкIун бур гьан бара тIий. Ахиргу пикри хьуну бур гьан бан. Ханнал ми кьамулгу бувну, хIалал итияра куну миннат бувну бур. Яла, чIявусса ссайгъатругу бивхьуну, Ла­хъирив бияннин тIайла бу­ккангу гьан бувну бур цала инсантал. Апрель зурул 17-нний 1836-кусса шинал Аслан хан ивкIуну ур.
Гъази-Аьлил ятин душругу хъуни хьуну бур.

Уммукусум Хъунав щар буллуну бур хъу-лухччи дусса агьулданун. ХIуризат Ла­хъирдал Хъун Бюхълил арснан МахIаммадлун щар буллуну бур. Уммукусумлул лякьлуя оьрчI къабивзун бур. Лас ивкIукун, цинна дирми хъу-лухччигу ХIуризатлуйн ва мунил оьрчIайн тапшур дурну, цуппагу ссичIан Лахъирив бивзун бур. ХIуризатлул шама арс увну ур: Исуп, ХIасан, Бюхъли. Аьпа баннав цал, хъинсса чIаххул бикIайва. Жу миннайн Исуп-ттаттай, Бюхъли-ттаттай бакъа къаучайссия.

Бюхъли тIима арс увну махъ ХIуризатлулма ласгу ивкIуну ур кьатIув. Муниятугу щащар хьуну бур. ХIуризатлул ххюя арснал арс Хъун дяъвилийн лавгун бивкIссар, миннаяту шама зана къавхьуссар. Аьпа баннав цал цинявнналвагу.
Дивиннахъал муксса бювхъусса агьлу, цаягу адимина къаливчIун, байливтIуну лавг­ссар.

Давудхъал Ххадижат
(Кьурбанова)